«Αυτοί που δεν επιδιώκουν το διάλογο, αλλά μόνο κατηγορούν, δεν είναι χριστιανοί» – Δρ. Σέργιος Σουμίλο για τις διορθόδοξες σχέσεις
Συντάκτης: Τάρας Αντοσέφσκι
Συζήτηση με τον Δρα Σέργιο Σουμίλο για τα θέματα που απασχολούν τους σύγχρονους ορθόδοξους θεολόγους, τον αιρετικό χαρακτήρα του ρωσικού κόσμου, τα εμπόδια στην αναγνώριση της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας, το καθεστώς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας και τις σχέσεις της με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, και τον διάλογο μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας.
Ο διδάκτωρ Ιστορίας Σέργιος Σουμίλο είναι γνωστός κυρίως ως εμπειρογνώμονας, ερευνητής και προωθητής της αθωνικής κληρονομιάς, των ουκρανικών ιχνών στο Άγιο Όρος στην Ελλάδα. Εκτός από διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου Κληρονομιάς του Άθω και ερευνητής στο Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, είναι επίσης συμπρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής για την Εκκλησιαστική Ιστορία της Διεθνούς Ορθόδοξης Θεολογικής Ένωσης (IOTA), έχει εργαστεί ως επισκέπτης ερευνητής στην Πρακτική Σχολή Ανώτατων Σπουδών του Γαλλικού Υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Επιστημονικής Έρευνας και στο Πανεπιστήμιο Wilhelmina της Βεστφαλίας στο Munster της Γερμανίας, ενώ επί του παρόντος είναι επισκέπτης ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Exeter στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ως μελετητής και εμπειρογνώμονας, συμμετέχει συχνά σε διάφορα διεθνή επιστημονικά και θεολογικά συνέδρια, όπου εκπροσωπεί την ουκρανική ακαδημαϊκή κοινότητα.
Συγκεκριμένα, πρόσφατα επέστρεψε από ένα διεθνές θεολογικό μεγάλο συνέδριο στην Ελλάδα, το οποίο αποτέλεσε ορόσημο στη ζωή της παγκόσμιας Ορθοδοξίας. Πριν από αυτό, συνδιοργάνωσε και συμμετείχε σε διάφορα διεθνή συνέδρια αφιερωμένα στην 300ή επέτειο του Ουκρανού αγίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκι, ίσως του πιο διάσημου Ουκρανού στο Άγιο Όρος.
Συχνά σε ακαδημαϊκές εκδηλώσεις, ο κ. Σέργιος είναι εκπρόσωπος της Ουκρανικής Ορθοδοξίας, η οποία βρίσκεται σε διαδικασία διεθνούς αναγνώρισης. Συμμετέχει επίσης στο διάλογο μεταξύ του κλήρου και των πιστών της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας.
– Σέργιε, ποια ήταν τα κύρια θέματα που συζητήθηκαν στο συνέδριο της IOTA στο Βόλο;
– Χωρίς υπερβολή, αυτό το μεγάλο συμπόσιο για τα προβλήματα της παγκόσμιας Ορθοδοξίας είναι ένα μοναδικό γεγονός πανορθόδοξης σημασίας. Το φόρουμ συγκέντρωσε περισσότερους από 400 κορυφαίους εμπειρογνώμονες σε θέματα ανατολικών χριστιανικών σχέσεων από όλο τον κόσμο. Ανάμεσά τους, κατά κάποιον τρόπο, ήταν τα “αστέρια” της σύγχρονης ορθόδοξης θεολογίας, καθώς και αρχάριοι θεολόγοι και ερευνητές. Συνολικά, εκπροσωπήθηκαν 43 χώρες από διάφορες ηπείρους, όπως η Ευρώπη, η Αμερική, η Αυστραλία, η Ασία και η Αφρική. Επιστημονικές εκθέσεις παρουσιάστηκαν σε 95 συνεδρίες από περισσότερους από 300 ομιλητές. Κατά τη διάρκεια των τετραήμερων εντατικών εργασιών του συνεδρίου, συζητήθηκαν οι σημαντικότερες πτυχές των ανατολικών χριστιανικών θεμάτων, από τη θεολογία μέχρι την ιστορία και τη νεωτερικότητα. Το συνέδριο ασχολήθηκε με τις τρέχουσες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι Ορθόδοξες Εκκλησίες και την αποστολή τους, καθώς και με θέματα εκπαίδευσης, εκκλησιολογίας, λειτουργικής πρακτικής, χριστιανικής ανθρωπολογίας, διαχριστιανικού διαλόγου, πολέμου και ειρήνης και πολλά άλλα.
Οι συμμετέχοντες στο συνέδριο της IOTA στο Βόλο
Με άλλα λόγια, αυτό το μέγα συνέδριο, που διοργανώνεται από τη Διεθνή Ορθόδοξη Θεολογική Ένωση (IOTA), έχει μετατραπεί σε ένα είδος διεθνούς εργαστηρίου, το οποίο, μεταξύ άλλων, αποσκοπεί στον εντοπισμό των πιο πιεστικών και προβληματικών ζητημάτων της σύγχρονης Ορθοδοξίας.
– Οι συμμετέχοντες στο συνέδριο ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της Ουκρανίας;
– Για παράδειγμα, πολλές από τις παρουσιάσεις επικεντρώθηκαν στον εγκληματικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Ήδη από την πρώτη ημέρα, κατά την έναρξη του συνεδρίου, στην κεντρική του ομιλία, ο Μητροπολίτης Κορέας Αμβρόσιος (Ζωγράφος) και Έξαρχος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ιαπωνία παρουσίασε μια εμπεριστατωμένη ανάλυση αυτού που αποκάλεσε “τη μεγάλη αίρεση του εθνοφυλετισμού”, η οποία “απειλεί να καταστρέψει τα αληθινά κριτήρια για τη διάδοση της ορθόδοξης μαρτυρίας”. Μίλησε γι’ αυτό στο πλαίσιο των μη κανονικών δραστηριοτήτων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κορέα, αλλά και σε σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Αναγνώρισε ότι οι περισσότερες Ορθόδοξες Εκκλησίες και ιεράρχες προτιμούν να σιωπούν για αυτόν τον εγκληματικό πόλεμο. Αυτό είναι επίσης απόδειξη της σημερινής κρίσης της Ορθοδοξίας.
Τις επόμενες ημέρες του φόρουμ, ένα από τα σημαντικά αποτελέσματα ήταν η ολοκληρωμένη μελέτη και συζήτηση της ουσίας της ιδεολογίας του Ρωσικού Κόσμου, η οποία αποτέλεσε τη βάση για τη δικαιολόγηση της επίθεσης της Ρωσίας στην Ουκρανία και την “ιεροποίηση” της δολοφονίας και της γενοκτονίας των Ουκρανών πολιτών. Κορυφαίοι θεολόγοι και εμπειρογνώμονες από διάφορες χώρες έχουν καταλήξει στο έγκυρο συμπέρασμα ότι αυτή η φονταμενταλιστική οιονεί θρησκευτική ιδεολογία που προωθείται από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι αιρετική. Αξίζει ιδιαίτερα να σημειωθεί εδώ η πολύ εμπεριστατωμένη παρουσίαση από τον π. Κύριλλο Χοβόρουν. Η έκθεση του γνωστού Άγγλου θεολόγου καθηγητή Μπράντον Γκάλαχερ ήταν ζωντανή και βαθιά, όπως και οι εκθέσεις του καθηγητή Κονσταντίν Νούσεφ από τη Βουλγαρία, του καθηγητή Μίκαελ Χιάλμ από τη Σουηδία και άλλων θεολόγων.
Με τον Καθηγητή Παντελή Καλαϊτζίδη, Διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, και τον Καθηγητή Μπράντον Γκάλαχερ, Πανεπιστήμιο του Έξετερ, Ηνωμένο Βασίλειο, Βόλος, Ελλάδα, 23 Ιανουαρίου
Οι αναφορές αυτές και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξαν οι ίδιοι και άλλοι συμμετέχοντες στο συνέδριο βοηθούν να κατανοήσουμε πολύ βαθύτερα την ουσία αυτού του φαινομένου, πράγμα πολύ σημαντικό για να τεθεί το θέμα αυτό σε πανορθόδοξη συζήτηση και καταδίκη ως αίρεση.
– Μπορείτε να περιγράψετε εν συντομία τι είπαν ο π. Κύριλλος Χοβόρουν και άλλοι ομιλητές για τον “ρωσικό κόσμο”;
– Εν ολίγοις, στην ανάλυσή του, ο π. Κύριλλος έδωσε έναν σαφή θεολογικό ορισμό αυτής της φονταμενταλιστικής ιδεολογίας που προωθείται από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ως έκφανση φυλετισμού και εκκλησιολογικής αίρεσης. Σίγουρα δεν αφορά τα τριαδικά ή χριστολογικά ζητήματα που προβλημάτισαν τη σκέψη μετά την επίσημη εισαγωγή του Χριστιανισμού ως κρατικής θρησκείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά την εποχή των Οικουμενικών Συνόδων. Αυτό δεν συμβαίνει εδώ. Αυτή η αίρεση είναι δυϊστική, βασισμένη στη σύγχυση της θρησκείας με την πολιτική. Τέτοια χαρακτηριστικά ορίστηκαν ως αίρεση από τον Άγιο Ειρηναίο της Λυών και άλλους αγίους πατέρες. Αυτοί οι Πατέρες της Εκκλησίας αντιλαμβάνονταν τις αιρέσεις ως μορφές ειδωλολατρικής σκέψης μεταμφιεσμένες σε χριστιανισμό. Το ίδιο συμβαίνει και με τον λεγόμενο “ρωσικό κόσμο”.
Ο π. Κύριλλος Χοβόρουν
Σύμφωνα με τον π. Κύριλλο, αυτή η δυϊστική αίρεση, παρόμοια με τον αρχαίο δυϊστικό μανιχαϊσμό ή μοντανισμό, βλέπει τον κόσμο ως οντολογικά πολωμένο, αντιπαραβάλλοντας την “κακή Δύση” με κάποιον ειδικό μυθικό πολιτισμό της λεγόμενης “Αγίας Ρωσίας”. Ο π. Κύριλλος συνέκρινε αυτή την οιονεί θρησκευτική ιδεολογία με την επίσημη παγανιστική αυτοκρατορική θρησκεία, η οποία τώρα ουσιαστικά αντικαθιστά την Ορθοδοξία στη Ρωσία. Κατά τη γνώμη του, όλες οι αιρέσεις είναι πρωτίστως υποβαθμίσεις του χριστιανισμού. Ο σημερινός Πατριάρχης της Μόσχας έχει δημιουργήσει μια εκκλησιολογία που είναι τόσο αποδομητική που ταιριάζει στον ορισμό της εκκλησιολογικής αίρεσης.
– Οπότε δεν είναι ακριβώς μια “κλασική” αίρεση;
– Λοιπόν, ναι, είναι λίγο ασυνήθιστο για την “κλασική” μας αντίληψη. Θα ήθελα να προσθέσω ότι στην εποχή των πνευματικών υποκατάστατων και της υβριδικότητας, οι αιρέσεις δεν είναι πλέον οι ίδιες όπως ήταν, ας πούμε, τον τέταρτο έως έβδομο αιώνα, την εποχή των Οικουμενικών Συνόδων. Επομένως, οι αιρέσεις είναι τώρα εξίσου υβριδικές. Μέσω της ιεροποίησης ψευδο-πνευματικών απομιμήσεων και υποκατάστατων υπό το ψευδές προσωπείο της “Ορθοδοξίας”, μια λεπτή εσωτερική υποκατάσταση λαμβάνει χώρα στη Ρωσία σε βαθύτερο επίπεδο. Έχω ήδη γράψει γι’ αυτό στην έρευνά μου για τις ψευδείς “προφητείες” που αποτελούν τη βάση της ιδεολογίας του Ρωσικού Κόσμου. Όπως γνωρίζουμε, “αντιχριστιανισμός” δεν είναι μόνο κάτι που είναι “εναντίον του χριστιανισμού”, αλλά και κάτι που τον αντικαθιστά κάτω από το εξωτερικά παραπλανητικό προσωπείο του προσποιητού χριστιανισμού. Αυτό ακριβώς παρακολουθούμε σήμερα στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία με την ιδεολογία του “ρωσικού κόσμου”, τη “θεολογία του πολέμου”, τη μαζική στρατιωτικοποίηση της εκκλησιαστικής συνείδησης και την “ιεροποίηση” του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, τη δολοφονία και τη γενοκτονία των Ουκρανών αμάχων. Αυτό είναι ένα σαφές σημάδι της περιθωριοποίησης και του εκφυλισμού σε αίρεση και σεκταρισμό τόσο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας όσο και του τμήματος της ρωσικής κοινωνίας που είναι έτοιμο να δεχτεί και να καταναλώσει τέτοια πνευματικά υποκατάστατα.
Με τον π. Κύριλλο Χοβόρουν, τον π. Ανταλμπέρτο Μαϊνάρντι και τον καθηγητή Τζέρζι Όσταπτσουκ, Βόλος, Ελλάδα, 23 Ιανουαρίου.
– Αναρωτιέμαι τι σκέφτονται οι Ρώσοι θεολόγοι, συμπεριλαμβανομένων και των λεγόμενων “φιλελεύθερων”, για τον ορισμό του “ρωσικού κόσμου” ως αίρεσης; Υπάρχουν μεταξύ τους και εκείνοι που το πιστεύουν;
– Με διάφορους τρόπους. Φυσικά, η επίσημη ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν θα συμφωνήσει ποτέ με αυτό και θα απαξιώσει και θα γελοιοποιήσει την ίδια την πιθανότητα να συζητηθεί με κάθε δυνατό τρόπο. Αυτό είναι κατανοητό, καθώς ένας ψυχικά άρρωστος ασθενής δεν θα παραδεχτεί ποτέ ότι είναι άρρωστος… Ωστόσο, ακόμη και μεταξύ των Ρώσων, που αντιτίθενται στην πολιτική του σημερινού Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου Γκουντιάεφ, υπάρχουν διαφορετικές στάσεις. Υπάρχουν εκείνοι που έχουν πλήρη επίγνωση και επίσης αξιολογούν απερίφραστα τον “ρωσικό κόσμο” ως ψευδοχριστιανική ιδεολογία και αίρεση.
Είναι πιο δύσκολο για εκείνους που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είχαν κάποια σχέση με το σύστημα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά για διάφορους λόγους βρίσκονται τώρα σε αντίθεση με αυτό. Μερικές φορές είναι δύσκολο να παραδεχτεί κανείς ότι και αυτοί έχουν εμπλακεί για πολλά χρόνια στην εγκαθίδρυση μιας αιρετικής ιδεολογίας, η οποία έγινε επίσης η δικαιολογία για τον πόλεμο και τη δολοφονία δεκάδων χιλιάδων αμάχων. Γίνονται προσπάθειες να μετατοπιστεί η ευθύνη από ολόκληρο το σύστημα της Ρωσικής Ορθόδοξης σε μεμονωμένα άτομα, ιδίως στον Κύριλλο Γκουντιάεφ και στον στενό του κύκλο. Αρνούνται όχι μόνο ότι πρόκειται για αίρεση, αλλά και ότι πρόκειται για ιδεολογία…
Και αυτό είναι φυσικό. Όμως τέτοιες συζητήσεις και αντιθέσεις μας βοηθούν να αναλύσουμε και να κατανοήσουμε ακόμη πιο διεξοδικά τα βαθύτερα αίτια και την ουσία αυτού του φαινομένου. Για παράδειγμα, στην αρχή ήμουν επίσης επιφυλακτικός σχετικά με τον ορισμό του “ρωσικού κόσμου” ως αίρεσης, αντιλαμβανόμενος τον μόνο ως μια συνηθισμένη εχθρική πολιτική αυτοκρατορική ιδεολογία. Ωστόσο, ήταν η επικοινωνία με εκείνους που αρνούνταν τη νομιμότητα του ορισμού αυτής της ιδεολογίας ως αίρεσης, ιδίως με τον Γερμανό καθηγητή Τόμας Μπρέμερ από το Πανεπιστήμιο του Μύνστερ, όπου εργάστηκα ως επισκέπτης ερευνητής για έξι μήνες, που με έκανε να αρχίσω να εμβαθύνω σε αυτό το θέμα.
Όσο περισσότερο ανέλυα και ερευνούσα την προέλευση των ιδεών που κηρύττει ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος Γκουντιάεφ, τόσο περισσότερο πείστηκα ότι έχουμε να κάνουμε με ένα περίπλοκο μείγμα διαφόρων οιονεί θρησκευτικών ιδεολογιών και θεωριών, συχνά εντελώς μη χριστιανικών. Αυτό το νέο ιδεολογικό υβρίδιο συνδύαζε τις ιδέες του παλιού βυζαντινού, μογγολικού ή “ευρασιατικού” και ρωσικού ιμπεριαλισμού με μετασχηματισμένους σοβιετικούς-κομμουνιστικούς ιδεολογισμούς και μύθους, ακόμη και κάποιες ιδέες δανεισμένες από τον γερμανικό ναζισμό και τον ιταλικό φασισμό, καθώς και τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Αυτή η “βινεγκρέτ”, στην οποία αναμειγνύονται μερικές φορές αντίθετα δόγματα και ιδέες, παίρνει πράγματι το χαρακτήρα μιας δυϊστικής αίρεσης. Είμαι πεπεισμένος ότι το φαινόμενο αυτό αργά ή γρήγορα θα οριστεί με σαφήνεια και θα καταδικαστεί σε πανορθόδοξο επίπεδο. Αυτό το κίνημα έχει ξεκινήσει και δεν μπορεί να σταματήσει.
– Στο πρόγραμμα του συνεδρίου είδα μια ξεχωριστή ενότητα για το ρόλο του Κιέβου ως πνευματικού κέντρου…
– Για παράδειγμα, μαζί με τη Γερμανίδα ερευνήτρια Νατάλια Σίνκεβιτς οργανώσαμε μια ξεχωριστή ενότητα για τη σημασία του Κιέβου ως διαθρησκευτικού πνευματικού κέντρου του ανατολικού χριστιανισμού. Στη συζήτηση έλαβαν μέρος οι Ουκρανοί επιστήμονες Σβιτλάνα Ποταπένκο, Οξάνα Προκόπιουκ και Βαλεντίνα Λος. Είναι γνωστό ότι από το πρώτο τρίτο του δέκατου έβδομου αιώνα το Κίεβο ήταν ένα σημαντικό χριστιανικό κέντρο στην Ανατολική Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, αναβίωσε και διαδόθηκε η ιδέα “το Κίεβο ως η δεύτερη Ιερουσαλήμ”. Η συνεδρία μας επικεντρώθηκε στην αντίληψη της ιδέας του Κιέβου ως ιερού τόπου σε διαφορετικά ομολογιακά πλαίσια: Ορθόδοξο, Ουνιτικό και Ρωμαιοκαθολικό. Είναι πολύ σημαντικό ο χριστιανικός κόσμος να γνωρίζει την πλούσια πνευματική μας κληρονομιά και το ρόλο του Κιέβου ως πνευματικού κέντρου του χριστιανισμού. Ο ρόλος αυτός θα γίνεται όλο και πιο σημαντικός…
– Στο συνέδριο αυτό δεν υπήρξε εκπροσώπηση από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Γιατί οι διοργανωτές δεν κάλεσαν τους εκπροσώπους της;
– Δεν υπήρχαν επίσημοι εκπρόσωποι οποιασδήποτε εκκλησίας. Πρόκειται για ένα συνέδριο εμπειρογνωμόνων, όχι κληρικών. Στον μετασοβιετικό χώρο, συνηθίζεται η επιτυχία και η αξιοπιστία μιας εκδήλωσης να εξαρτάται από τη συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων “στρατηγών γάμου” και κορυφαίων αξιωματούχων. Αλλά εδώ υπάρχει μια διαφορετική μορφή και προσέγγιση. Σκόπιμα δεν προσκαλέσαμε επίσημους ιεράρχες και εκκλησιαστικούς λειτουργούς. Υπάρχουν άλλες πλατφόρμες για αυτό. Ο κύριος στόχος του συνεδρίου αυτού είναι μια ελεύθερη και επιστημονική συζήτηση μεταξύ εμπειρογνωμόνων για επίκαιρα θέματα της σύγχρονης παγκόσμιας Ορθοδοξίας. Συζήτηση και ανταλλαγή διαφορετικών απόψεων, χωρίς να καλύπτεται από την εκκλησιαστική-δικαιοδοτική επισημότητα και τα τεχνητά εμπόδια. Πρόκειται για τη λεγόμενη “συνδιαλλαγή από τα κάτω”.
Το συνέδριο διοργανώνεται από τη Διεθνή Ορθόδοξη Θεολογική Ένωση (IOTA), έναν διεθνή οργανισμό που συγκεντρώνει αρκετές εκατοντάδες έγκριτους θεολόγους και εμπειρογνώμονες του Ανατολικού Χριστιανισμού από όλο τον κόσμο. Προέκυψε ως απάντηση και συνέπεια της Πανορθόδοξης Συνόδου στην Κρήτη το 2016. Όπως έχω ήδη πει, πρόκειται για ένα είδος διεθνούς εργαστηρίου που σκοπό έχει να εντοπίσει τα πιο πιεστικά και προβληματικά ζητήματα της σύγχρονης Ορθοδοξίας και να προτείνει τρόπους για την επίλυσή τους, τη μεταρρύθμισή τους και τη συμπλήρωσή τους με ζωντανό περιεχόμενο. Πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο στη ζωή της παγκόσμιας Ορθοδοξίας, το οποίο θα έχει σημαντικό αντίκτυπο στο μέλλον. Αλλά αυτή η επιρροή δεν θα προέρχεται από την “κορυφή” αλλά από τη “βάση”.
Από τις εργασίες του συνεδρίου στο Βόλο
– Έχετε πολλές επαφές με εκπροσώπους διαφόρων Ορθόδοξων Εκκλησιών, έχετε συνομιλήσει μαζί τους για τη στάση τους απέναντι στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Ακούγονται κατηγορίες εναντίον της;
– Πρόκειται για ένα μάλλον περίπλοκο ζήτημα για το οποίο δεν υπάρχει σήμερα ομόφωνη γνώμη στην παγκόσμια Ορθοδοξία. Η συζήτηση συνεχίζεται. Νομίζω ότι το θέμα αυτό αργά ή γρήγορα θα συζητηθεί σε μια πανορθόδοξη συνάντηση. Επί του παρόντος, η θέση των μεμονωμένων τοπικών εκκλησιών επηρεάζεται από διάφορους υποκειμενικούς και αντικειμενικούς παράγοντες. Βεβαίως, ορισμένοι ιεράρχες έχουν εκδηλώσει φιλο-μοσχοβίτικα αισθήματα και δρουν υπό την επιρροή τους. Αλλά όχι μόνο αυτό. Ορισμένες εκκλησίες τηρούν στάση αναμονής.
Κάθε εκκλησιαστική κοινότητα χαρακτηρίζεται από ένα ορισμένο είδος συντηρητισμού και βραδύτητας στο να δεχτεί κάτι νέο. Όλα παίρνουν το χρόνο τους. Για παράδειγμα, όταν μίλησα με εκπροσώπους της βουλγαρικής, της ρουμανικής και της γεωργιανής εκκλησίας, παρατήρησα αρκετά διαφορετικές στάσεις στο θέμα της ουκρανικής εκκλησίας. Ορισμένοι ιεράρχες θεωρούν πλήρως δυνατό να αναγνωρίσουν και να έλθουν σε ευχαριστιακή κοινωνία με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, ενώ άλλοι είτε δεν έχουν καθόλου θέση για το θέμα αυτό είτε έχουν ορισμένες επιφυλάξεις.
Ένα σημαντικό εμπόδιο για πολλούς είναι η συνεχιζόμενη διαίρεση της ουκρανικής Ορθοδοξίας. Είμαι πεπεισμένος ότι η έναρξη ενός διαλόγου και η αναζήτηση τρόπων ειρηνικής συνύπαρξης και επίλυσης των αντιθέσεων μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας όχι μόνο θα βοηθήσει στην εδραίωση της Ουκρανικής Ορθοδοξίας, αλλά και θα ενισχύσει τη διεθνή της υπόσταση και την αναγνώρισή της από την παγκόσμια Ορθοδοξία.
Φυσικά, η Μόσχα θα προσπαθήσει να εμποδίσει αυτή την ιστορική διαδικασία. Όμως, λόγω της ανοιχτής υποστήριξής του στον εγκληματικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και του κηρύγματος της φονταμενταλιστικής ιδεολογίας του “ρωσικού κόσμου”, το Πατριαρχείο της Μόσχας χάνει όλο και περισσότερο την επιρροή και το κύρος του στην παγκόσμια Ορθοδοξία. Περιθωριοποιείται, διολισθαίνει σε έναν περιχαρακωμένο σεκταρισμό. Η τάση αυτή θα ενταθεί. Το Πατριαρχείο της Μόσχας γίνεται, τρόπον τινά, “τοξικό” και σταδιακά γίνεται ντροπή να ασχολούμαστε μαζί του.
– Τι επιφυλάξεις έχουν για την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας; Υπάρχουν κάποια πολύ συγκεκριμένα εμπόδια;
– Υπάρχει μια συνεχής συζήτηση σχετικά με την αποστολική διαδοχή της ιεραρχίας. Για μένα, αυτό το ζήτημα αποτελεί εδώ και καιρό εμπόδιο. Προσπάθησα να διερευνήσω διεξοδικά την ιστορία της συμμετοχής του Βικέντιου Τσεκάλιν στις πρώτες χειροτονίες της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας το 1990, με βάση αρχειακές πηγές και μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει μια ειλικρινής συζήτηση για το θέμα αυτό, χωρίς απόκρυψη, παραποίηση ή διαστρέβλωση των γεγονότων. Δυστυχώς, ο Τσεκάλιν αποδείχθηκε πραγματικά απατεώνας και τυχοδιώκτης, κάτι που ο επίσκοπος Ιωάννης Μποντναρτσούκ δεν γνώριζε αρχικά, πιστεύοντας ότι ήταν πραγματικά “επίσκοπος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Εκτός Ρωσίας”. Επίσης, δυστυχώς, κατά την πρώτη χειροτονία του Βασιλείου Μποντναρτσούκ, δεν υπήρχε τρίτος επίσκοπος, ούτε ο Βαρλαάμ Ιλιουσένκο ούτε κανένας άλλος. Αυτή η χειροτονία είναι πραγματικά προβληματική και πρέπει να το παραδεχτούμε ειλικρινά. Μίλησα με τον επίσκοπο Φιλάρετο Ντενισένκο για το θέμα αυτό και θεωρεί επίσης προβληματική αυτή τη χειροτονία, γι’ αυτό και χειροτόνησε εκ νέου τους περισσότερους επισκόπους της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ταυτόχρονα, ένας επίσκοπος της Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας, στη χειροτονία του οποίου συμμετείχε ο Τσεκάλιν, ο Ανδρέας Αμπραμτσούκ, δεν διόρθωσε τη χειροτονία του. Σύμφωνα με την ακρίβεια, ο επίσκοπος αυτός θα έπρεπε να είχε συνταξιοδοτηθεί, ή να είχε διορθωθεί η χειροτονία του μέσω μιας πρόσθετης χειροτονίας ή να είχε χειροτονηθεί εκ νέου. Ωστόσο, εκτός από την ακρίβεια, η κανονική πρακτική της Εκκλησίας χρησιμοποιεί επίσης την προσέγγιση της οικονομίας. Ρώτησα σχετικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μου εξήγησαν ότι εφάρμοσαν την αρχή της οικονομίας στον Ανδρέα Αμπραμτσούκ επειδή ο κανονικός επίσκοπος Ιωάννης Μποντναρτσούκ, πρώην ιεράρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας, προεξήρχε της χειροτονίας του, και ο Τσεκάλιν μόνο συλλειτούργησε με τον επίσκοπο Ιωάννη και παρευρέθηκε στην επίθεση των χεριών. Έτσι, σύμφωνα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, παρά το γεγονός ότι ο Τσεκάλιν αποδείχθηκε απατεώνας, την ίδια στιγμή ο Βασίλειος Μποντναρτσούκ και ο Ανδρέας Αμπραμτσούκ χειροτονήθηκαν από τον κανονικό επίσκοπο Ιωάννη Μποντναρτσούκ, γεγονός που θα πρέπει να θεωρηθεί ως χειροτονία υπό ενός επισκόπου και, επομένως, κατ’ οικονομίαν, μπορούν να αναγνωριστούν ως έχοντες αποστολική διαδοχή. Αυτή είναι η θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ο Δρ. Σέργιος Σουμίλο με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο
Υπάρχει μια ερμηνεία ότι η χάρη απουσιάζει από κάθε σχίσμα και ότι οι σχισματικοί επίσκοποι λαμβάνουν αυτή τη χάρη μόνο όταν ενταχθούν στο πλήρωμα της Οικουμενικής Εκκλησίας από το σχίσμα (“η μορφή γεμίζει με περιεχόμενο”). Υπάρχουν αρκετές τάξεις τέτοιας προσχώρησης από το σχίσμα, τόσο από την άποψη της ακρίβειας όσο και της οικονομίας. Σύμφωνα με την ακρίβεια, πρόκειται για μια τελετή πλήρους αποκατάστασης, και σύμφωνα με την οικονομία, γίνεται μέσω της αποδοχής στο Μυστήριο της Ευχαριστίας. Και οι δύο αρχές αναγνωρίζονται από την Οικουμενική Εκκλησία. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο εφάρμοσε την οικονομία στον Ανδρέα Αμπραμτσούκ ως σε επίσκοπο με χειροτονία υπό ενός επισκόπου, χορηγώντας του τη χάρη μετά την επιστροφή του από το σχίσμα μέσω της εισδοχής στη Θεία Ευχαριστία. Αυτή είναι η θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Δεν είμαι κανονολόγος, οπότε δεν είναι στη δικαιοδοσία μου να καθορίσω την ορθότητα ή την αστοχία της εφαρμογής της οικονομίας. Ως ιστορικός που έχει μελετήσει τις αρχειακές πηγές για το θέμα αυτό, μπορώ μόνο να δηλώσω απερίφραστα ότι ο Τσεκάλιν δεν ήταν επίσκοπος και ότι δεν υπήρχε τρίτος επίσκοπος στη χειροτονία του Βασιλείου Μποντναρτσούκ, και επομένως μόνο ένας κανονικός επίσκοπος συμμετείχε στη χειροτονία του. Το ζήτημα της εγκυρότητας μιας τέτοιας πράξης και η ανάγκη χρήσης της οικονομίας ή της ακρίβειας στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να καθοριστεί από ξεχωριστή θεολογική και κανονική διαδικασία. Στην ιστορία της Εκκλησίας, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου οι επισκοπικές χειροτονίες πραγματοποιήθηκαν από έναν μόνο επίσκοπο και οι χειροτονίες αυτές αναγνωρίστηκαν ως κανονικές. Ανάμεσά τους υπάρχουν ακόμη και άγιοι αναγνωρισμένοι από την Εκκλησία. Ίσως, προκειμένου να εξαλειφθεί η διαμάχη γύρω από αυτό το θέμα, θα ήταν πιο σωστό να πραγματοποιηθεί μια πρόσθετη χειροτονία στον Ανδρέα Αμπραμτσούκ ως συμπλήρωμα και διόρθωση της χειροτονίας του, ή να συνταξιοδοτηθεί, γεγονός που θα εξάλειφε τα αμφιλεγόμενα ζητήματα που αποτελούν τροχοπέδη και σημαντικό πειρασμό για πολλούς. Σε κάθε περίπτωση, νομίζω ότι το θέμα αυτό απαιτεί μια έντιμη και ειλικρινή συζήτηση, προκειμένου να τεθούν επιτέλους όλα τα στοιχεία στη θέση τους.
Δεν νομίζω ότι αυτό είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα που δεν μπορεί να διορθωθεί. Όλα αυτά τα αμφιλεγόμενα ζητήματα μπορούν να επιλυθούν μέσω του διαλόγου, αν υπάρχει βούληση. Εξάλλου, μιλάμε για έναν επίσκοπο της πρώην Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι χειροτονίες στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Κιέβου είναι πολύ απλούστερες. Πραγματοποιήθηκαν από πρώην επισκόπους της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας, οι οποίοι είχαν αδιαμφισβήτητη κανονική αποστολική διαδοχή. Επομένως, δεν υπάρχουν προβλήματα εδώ, και ακόμη και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν έτοιμη να τους αναγνωρίσει, αλλά πολιτικοί παράγοντες το εμπόδισαν. Η πρακτική της εκ νέου χειροτονίας για την μετάβαση από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Κιέβου, που υιοθετήθηκε από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και στη συνέχεια από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, έρχεται σε αντίθεση µε τους ιερούς κανόνες που απαγορεύουν κατηγορηματικά την αναχειροτονία και μάλιστα υποβάλλουν αυτούς που το πράττουν σε καθαίρεση.
– Τι ισχύει με το “ανάθεμα” που επέβαλε η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στον Μητροπολίτη Φιλάρετο (Ντενισένκο);
– Πρόκειται για μια καθαρά πολιτική πράξη εκδίκησης και αντιποίνων της Μόσχας εναντίον ενός από τους πιο ισχυρούς πρώην ιεράρχες της, ο οποίος τόλμησε να επιμείνει στην αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από το Πατριαρχείο Μόσχας. Υπάρχουν πολλά παρόμοια προηγούμενα πολιτικών “αναθεμάτων” στην ιστορία της Εκκλησίας, τα οποία αργότερα κηρύχθηκαν άκυρα. Μεταξύ των πιο πρόσφατων παραδειγμάτων είναι η Εκκλησία στη Βόρεια Μακεδονία, την οποία το Πατριαρχείο της Σερβίας κήρυξε “σχισματική”, “μη κανονική” και “άχαρη” επί 56 χρόνια και προσπάθησε να δημιουργήσει μια εναλλακτική αυτόνομη Αρχιεπισκοπή της Αχρίδας στη Βόρεια Μακεδονία. Όμως πέρυσι, απροσδόκητα για όλο τον κόσμο, το Βελιγράδι αποφάσισε να ξεπεράσει αυτή τη διάσπαση αναγνωρίζοντας το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Βόρειας Μακεδονίας. Και μέσα σε μια στιγμή, όλες οι προηγούμενοι “αφορισμοί” και οι κατηγορίες για “σχίσμα” και ” έλλειψη χάριτος” εξανεμίστηκαν ολοσχερώς…
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διαίρεση της βουλγαρικής εκκλησίας τη δεκαετία του 1990. Εκεί, η εναλλακτική Σύνοδος του Μητροπολίτη Ποιμένα βρισκόταν σε ευχαριστιακή κοινωνία με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Κιέβου, και στην ενθρόνιση του ίδιου του Ποιμένα το 1996 συμμετείχαν ο Επίσκοπος Φιλάρετος (Ντενισένκο) και άλλοι ιεράρχες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Κιέβου. Αργότερα, το 1998, όταν υποδέχθηκαν τους επισκόπους που χειροτονήθηκαν από τον Ποιμένα, η Πανορθόδοξη Σύνοδος της Σόφιας και η Σύνοδος της Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αναγνώρισαν ουσιαστικά την κανονικότητα της διαδοχής από την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Κιέβου. Κανείς δεν χειροτόνησε εκ νέου εναλλακτικούς Βούλγαρους επισκόπους λόγω της σύνδεσής τους με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Κιέβου, όλοι έγιναν δεκτοί στην υφιστάμενη τάξη τους. Φαίνεται ότι ορισμένοι επίσκοποι χειροτονήθηκαν εκεί με τη συλλειτουργία των ιεραρχών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Κιέβου. Παρεμπιπτόντως, ο ίδιος ο Ποιμένας είχε επίσης υποβληθεί σε “καθαίρεση” και “ανάθεμα” από την Βουλγαρική Ορθόδοξη Εκκλησία, το οποίο αργότερα ακυρώθηκε από την ίδια τη Σύνοδο της Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας “σαν να μην είχε γίνει ποτέ”. Στην απόφαση της Συνόδου της Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της 1ης Οκτωβρίου 1998 για το θέμα αυτό αναφέρεται: “Να υποδεχθεί τον πρώην Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Νευροκοπίου Ποιμένα, να άρει την τιμωρία που του επιβλήθηκε – την “καθαίρεση” και το ανάθεμα που εκφωνήθηκε εναντίον του και να αποκαταστήσει την εκκλησιαστική κοινωνία και τον βαθμό ιερωσύνης που [είχε], μαζί με το δικαίωμα να θεωρείται και να τιτλοφορείται πρώην Μητροπολίτης Νευροκοπίου”. Αυτά είναι ζωηρά παραδείγματα για την κατάσταση στην Ουκρανία, αρκεί να υπήρχε η επιθυμία να τα προσέξουμε. Νομίζω ότι αυτό το βουλγαρικό προηγούμενο της υπέρβασης ενός εσωτερικού σχίσματος με απόφαση μιας συνάντησης των Προκαθημένων των τοπικών Εκκλησιών θα εφαρμοστεί αργά ή γρήγορα και στις διαφωνίες στην Ουκρανία.
– Παρεμπιπτόντως, σχετικά με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας. Τον Μάιο του 2022, πραγματοποίησε συνεδρίαση κατά την οποία ενέκρινε τροποποιήσεις του καταστατικού της. Τι νομίζετε ότι αφορούσε και τι συνέβη ως αποτέλεσμα;
– Νομίζω ότι το σημερινό καθεστώς της UOC έχει γίνει σε κάποιο βαθμό παρόμοιο με το καθεστώς της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Εκτός Ρωσίας (ROCOR), η οποία δεν ανακήρυξε αυτοκεφαλία ή αυτονομία, δεν αποχώρησε εντελώς από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά λόγω πολιτικών και ιδεολογικών διαφορών διέκοψε προσωρινά τις σχέσεις με τη Σύνοδο της Μόσχας το 1927, την οποία θεωρούσε ανελεύθερη από το κυβερνών κομμουνιστικό καθεστώς της Μόσχας. Ως συντηρητικός ιεράρχης, ο Μητροπολίτης Ονούφριος είχε πάντα συμπάθεια για την ROCOR. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι υιοθέτησαν αυτό το μοντέλο “αυτοδιοίκησης” από την πρώην ROCOR, η οποία από τη δεκαετία του 1920 έως το 2007 θεωρούσε τον εαυτό της “αυτοδιοικούμενο τμήμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας”, καταδικάζοντας την ηγεσία του Πατριαρχείου Μόσχας για τη συνεργασία της με το κομμουνιστικό καθεστώς.
– Άρα, δεν είναι καν αυτόνομη εκκλησία;
– Όχι, δεν είναι αυτόνομη εκκλησία. Καθ’ όλη τη διάρκεια των ετών της ξεχωριστής ύπαρξής της, η ROCOR επικεντρώθηκε στην προσωρινή αυτοδιοίκηση και την ανεξαρτησία από το Πατριαρχείο Μόσχας. Αυτό διευκρινίζεται στους “Κανονισμούς για τη ROCOR”. Αυτό το καθεστώς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από τον Μητροπολίτη Τσερνιβτσί Μελέτιο σε επιστολή του προς τον Μητροπολίτη Βερολίνου Μάρκο (ROCOR), η οποία δημοσιεύθηκε πρόσφατα στα μέσα ενημέρωσης. Στην επιστολή αυτή, ο Μητροπολίτης Μελέτιος δήλωσε ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία παραμένει “κομμάτι” της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δηλαδή, δηλώνοντας ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία “διαχωρίζει” τον εαυτό της από τις ενέργειες του Πατριαρχείου Μόσχας, αυτή, όπως και η ROCOR, δεν διαχωρίζεται από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και δεν την εγκαταλείπει (οι όροι “διαχωρίζει” και “αποχωρεί” έχουν μια θεμελιώδη διαφορά). Είναι επίσης σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ των όρων “Πατριαρχείο Μόσχας” και “Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία”. Δεν είναι το ίδιο πράγμα. Παρομοίως, η ROCOR για σχεδόν 80 χρόνια της ανεξάρτητης ύπαρξής της διαχωρίστηκε από τις ενέργειες του Πατριαρχείου Μόσχας ως εκκλησιαστικής διοίκησης που τελούσε υπό το σοβιετικό καθεστώς, αλλά ποτέ δεν διακήρυξε τον διαχωρισμό της από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, θεωρώντας τον εαυτό της “ελεύθερο αυτοδιοικούμενο τμήμα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας”. Αυτό επέτρεψε στην ROCOR και στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας να συγχωνευθούν απρόσκοπτα σε μία δομή μετά το τέλος της κομμουνιστικής κυριαρχίας στη Ρωσία.
Φαίνεται ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει υιοθετήσει αυτό το μοντέλο ως βάση. Αυτό το μοντέλο της επιτρέπει να έχει το νομικό καθεστώς ενός εντελώς ξεχωριστού “ανεξάρτητου” εκκλησιαστικού ιδρύματος. Αλλά πνευματικά και κανονικά, της επιτρέπει να διατηρεί την ενότητα με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Σε αυτό ακριβώς αναφέρεται η επιστολή του Μητροπολίτη Μελετίου όταν γράφει ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία και το Πατριαρχείο Μόσχας έχουν μια ελαφρώς διαφορετική αντίληψη της “εκκλησιαστικής ενότητας”.
Ο Δρ. Σέργιος Σουμίλο με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόδωρο
– Πώς αξιολογείτε λοιπόν την ανακήρυξη της “πλήρους ανεξαρτησίας” της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας τον περασμένο Μάιο;
– Μέχρις ότου όλες αυτές οι συνομιλίες και οι διαβεβαιώσεις ότι είναι “ανεξάρτητοι” να υποστηριχθούν από ένα επίσημο συνοδικό έγγραφο κανονικού χαρακτήρα, δηλαδή την Πράξη για την αποχώρηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, όπου αυτό θα διακηρύσσεται με σαφήνεια, όλα θα είναι ένα παιχνίδι λέξεων και όρων. Η απλή αλλαγή της διατύπωσης στο “Καταστατικό για τη διακυβέρνηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας” στην πραγματικότητα αλλάζει ελάχιστα. Όπως είναι γνωστό, στην εκκλησιαστική ζωή, οι εξωτερικοί νόμοι δεν είναι τα έγγραφα που καθοδηγούν τις εκκλησίες στην εσωτερική τους εκκλησιαστική-κανονική διοίκηση. Αλλά η αναφορά στην επιστολή του Πατριάρχη Μόσχας Αλέξιου, η οποία περιέχει την απαίτηση να διατηρηθεί η ενότητα με την παγκόσμια Ορθοδοξία μέσω της ενότητας με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, είναι πολύ πιο σοβαρή και σημαντική για την εσωτερική εκκλησιαστική κανονική ζωή και τάξη από ένα επίσημο Καταστατικό που έχει σχεδιαστεί για τις κοσμικές αρχές. Με άλλα λόγια, η Συνοδική Πράξη Απόσχισης από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, εάν υιοθετηθεί και υπογραφεί από τα μέλη της Συνόδου, θα είναι πολύ πιο σημαντική και ουσιαστική από την απλή απουσία οποιασδήποτε αναφοράς της σύνδεσης με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας στον Καταστατικό Χάρτη. Χωρίς τη διακήρυξη μιας τέτοιας πράξης, κάθε συζήτηση για “πλήρη ανεξαρτησία” παραμένει μόνο συζήτηση, χωρίς να υποστηρίζεται από κανονικά συνοδικά έγγραφα.
Δυστυχώς, το ψήφισμα του Συμβουλίου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της 27ης Μαΐου 2022 δεν δηλώνει τίποτα σχετικά με την αποχώρησή της από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας. Η ρήτρα 4 του εν λόγω ψηφίσματος (“Το Συμβούλιο ενέκρινε τις σχετικές προσθήκες και τροποποιήσεις του Καταστατικού για τη διακυβέρνηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίες μαρτυρούν την πλήρη αυτονομία και ανεξαρτησία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας”) δεν αποσαφηνίζει αυτό το ζήτημα, καθώς η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δηλώνει “πλήρη ανεξαρτησία” εδώ και 32 χρόνια, ενώ στην πράξη είναι μια οργανική μονάδα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας.
Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό και θεμελιώδες σημείο. Είναι σαν να διακήρυξε η σοβιετική ηγεσία της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας τη Διακήρυξη της Κυριαρχίας της Ουκρανίας το 1990, ενώ παρέμενε μέρος της ΕΣΣΔ. Για να γίνει ένα πραγματικά ανεξάρτητο κράτος, ήταν απαραίτητο να διακηρυχθεί η Πράξη απόσχισης από την ΕΣΣΔ και η πλήρης κρατική ανεξαρτησία της Ουκρανίας, να υιοθετηθούν πολλοί άλλοι νόμοι και κανονισμοί, να καταργηθεί πλήρως η νομοθεσία της ΕΣΣΔ εντός της Ουκρανίας και να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για τη διπλωματική αναγνώριση της Ουκρανίας από άλλες χώρες. Μια παρόμοια κατάσταση συμβαίνει στην εκκλησιαστική ζωή όταν ανακηρύσσεται η αυτοκεφαλία.
Ωστόσο, στην περίπτωση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, δυστυχώς, τίποτα τέτοιο δεν συνέβη. Δηλώνοντας ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι “εντελώς ανεξάρτητη”, δεν αναφέρεται πουθενά ότι έχει αποχωρήσει από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας. Το πολύ-πολύ να αναφέρεται ότι “διαχωρίζει” τη θέση της από τις ενέργειες του Πατριαρχείου Μόσχας, κάτι που δεν αποτελεί ακόμη “αποχώρηση”. Ταυτόχρονα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν έχει ακόμη καταδικάσει επίσημα τη μαχητική φονταμενταλιστική ιδεολογία του “ρωσικού κόσμου” και τις δηλώσεις του Πατριάρχη Κύριλλου ως ανορθόδοξες, εκφράζοντας μόνο αόριστη “διαφωνία” με αυτές. Και αυτό είναι επίσης ένα θεμελιώδες σημείο.
– Παρεμπιπτόντως, αυτή η ίδια η ROCOR είχε επανειλημμένα επικρίνει τη συνεργασία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας με τις σοβιετικές αρχές στην ιστορία της. Σήμερα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας δεν αντιδρά με κανέναν τρόπο στις αποσχιστικές ενέργειες και τη συνεργασία των κληρικών της με τους εισβολείς, ούτε στις επιδρομές της Μόσχας στις επισκοπές της, ούτε στις αντικανονικές δραστηριότητες του ρωσικού κλήρου στο έδαφός της. Ίσως λοιπόν να μην έχει φτάσει καν στο επίπεδο της ROCOR; Μήπως αυτή η απόφαση του Μαΐου 2022 δεν ήταν παρά μια πρόφαση για τις αρχές, οι οποίες εκείνη την εποχή την προστάτευαν με κάθε δυνατό τρόπο και μάλιστα την ενθάρρυναν να λάβει τέτοια μέτρα; Έτσι ώστε το Υπουργείο Πολιτισμού να μη χρειαστεί να συμμορφωθεί με το νόμο για τη μετονομασία της σε Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ουκρανία, όπως είναι στην πραγματικότητα. Αλλά συνεχίζουν να χρησιμοποιούν δημοσίως τα σκοτεινά δωμάτια και τις μεθόδους χειραγώγησης του Κρεμλίνου.
– Πιθανότατα, διάφοροι παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων αυτών που αναφέρετε, επέδρασαν ταυτόχρονα εδώ. Απ’ όσο γνωρίζω, ο Μητροπολίτης Ονούφριος προσωπικά ήθελε πραγματικά να καταστήσει την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία ανεξάρτητη από την πίεση και την επιρροή του Πατριάρχη Κύριλλου Γκουντιάεφ. Ήταν πάντα επικριτικός απέναντί του, απέναντι στις πολιτικές και τις μεθόδους διακυβέρνησής του. Αλλά αυτό δεν οφείλεται στην επιθυμία για αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Εκκλησίας, αλλά μάλλον σε μια διαφορετική, πιο συντηρητική, κοσμοθεωρία του Επισκόπου Ονουφρίου εντός της ίδιας της Ρωσικής Εκκλησίας. Ποτέ δεν υπήρξε υποστηρικτής του οικουμενισμού ή του διαλόγου του Πατριαρχείου Μόσχας με το Βατικανό, ούτε έκρυψε τη συμπάθειά του για τις συντηρητικές ιδέες της ROCOR και του ελληνικού παλαιοημερολογιτικού ρεύματος. Διατηρούσε φιλική αλληλογραφία με το τελευταίο. Πίσω στο 2016, ο επίσκοπός του Λογγίνος (Ζαρ) σταμάτησε να μνημονεύει τον Κύριλλο Γκουντιάεφ ως “αιρετικό” ακριβώς επειδή είχε υπογράψει τη λεγόμενη Διακήρυξη της Αβάνας με τον Πάπα Φραγκίσκο.
Όλα αυτά συνέβησαν όχι χωρίς τη συγκατάθεση του Μητροπολίτη Ονούφριου, ο οποίος έχει επίσης παρόμοιες απόψεις. Παρεμπιπτόντως, αυτός δεν ήταν ο μικρότερος από τους λόγους για τους οποίους τόσο εύκολα συμφώνησε πολύ πριν από τον Τόμο να διακόψει την ευχαριστιακή κοινωνία με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο θεωρείται ο ηγέτης της οικουμενικής κίνησης στην παγκόσμια Ορθοδοξία. Ως εκ τούτου, οι αποφάσεις του Συμβουλίου του Μαΐου στη Μονή των Θεοφανείων οφείλονταν εν μέρει, μεταξύ άλλων, σε τέτοια λεγόμενα “ζηλωτικά” κίνητρα. Και εδώ κατάφερε να ξεπεράσει την αντίσταση της φιλομοσχοβίτικης παράταξης, η οποία ήταν κατηγορηματικά αντίθετη ακόμη και σε τέτοιες ημιτελείς αποφάσεις.
Αλλά αφού είπε το “α”, δεν είπε ποτέ το “β”. Επομένως, στην πραγματικότητα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν φτάνει καν το επίπεδο της παλιάς ROCOR όσον αφορά τη συνέπεια των θέσεων και των ενεργειών της. Επιπλέον, ορισμένοι από τους επισκόπους εξακολουθούν να έχουν φιλομοσχοβίτικα αισθήματα, και γι’ αυτούς αυτό το αβέβαιο καθεστώς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι αρκετά αποδεκτό. Εάν η πολιτική κατάσταση ή η γραμμή του μετώπου αλλάξει, αυτό θα τους επιτρέψει να ανακηρύξουν ελεύθερα την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία και πάλι μέρος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ως εκ τούτου, χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση, συμφώνησαν να αλλάξουν τη διατύπωση στο “Καταστατικό για τη διοίκηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας”, για να προστατευθούν από το να εμπίπτουν στη νομοθεσία που απαγορεύει τις θρησκευτικές οργανώσεις που συνδέονται με πνευματικά κέντρα στο επιτιθέμενο κράτος.
Παρομοίως, η Μόσχα δέχτηκε με ψυχραιμία τις αποφάσεις αυτές, συνεχίζοντας να θεωρεί την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία κανονική οργανική της μονάδα. Αν και, παραδόξως, οι ίδιες αυτές οι αλλαγές έγιναν υπό την πίεση των εκκλήσεων υπέρ της αυτοκεφαλίας από τον απλό κλήρο.
Με άλλα λόγια, διαφορετικές ομάδες εντός της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είχαν διαφορετικά κίνητρα και προσδοκίες σχετικά με τις αποφάσεις της συνέλευσης στη Μονή των Θεοφανείων. Ένα σημαντικό μέρος του απλού κλήρου και του ποιμνίου την υποδέχτηκε με ενθουσιασμό, ελπίζοντας ότι η Σύνοδος θα την ακολουθούσε με σαφείς αποφάσεις για την πλήρη αποχώρηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας, καταδικάζοντας τις αντιεκκλησιαστικές δηλώσεις και ενέργειες του Πατριαρχείου Μόσχας, καταδικάζοντας τα θλιβερά γεγονότα του δωσιλογισμού στις τάξεις της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αποκαθιστώντας την ευχαριστιακή κοινωνία με εκείνες τις τοπικές εκκλησίες με τις οποίες είχε διακόψει κατόπιν αιτήματος της Μόσχας, ξεκινώντας επιτέλους διάλογο με άλλες εκκλησίες για την αναγνώριση της αυτοκεφαλίας και μπαίνοντας σε διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Αλλά οι προσδοκίες αυτές δεν εκπληρώθηκαν. Τα πάντα έμειναν παγωμένα σε αυτή την αβέβαιη κατάσταση.
Ακόμα και όσον αφορά τον πόλεμο και την υποκριτική ψευδο-ορθόδοξη πολιτική του Πούτιν, η Σύνοδος της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν είναι σε θέση να υιοθετήσει σαφείς καταγγελτικές δηλώσεις, όπως έκανε κάποτε η ROCOR όσον αφορά το κομμουνιστικό καθεστώς στη Ρωσία. Τα πάντα περιορίζονται σε ορισμένες διφορούμενες, πολύ συγκρατημένες και περιστασιακές φράσεις και σχόλια που θα μπορούσαν να ερμηνευθούν διαφορετικά ανάλογα με τις περιστάσεις. Αυτό δεν ταιριάζει σε ένα σημαντικό μέρος του απλού κλήρου και του ποιμνίου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, μεταξύ των οποίων αυξάνεται η δυσαρέσκεια για αυτή την πορεία των συνοδικών αρχιερέων.
– Τι εμποδίζει τις κοινότητες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας να μετακινηθούν προς την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας;
– Εδώ και 30 χρόνια, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας έχει αναπτύξει τη δική της θρησκευτική υποκουλτούρα και ένα είδος “ταυτότητας”, με ορισμένες διαφορές στη νοοτροπία και την αντίληψη όλων όσων συμβαίνουν γύρω της. Υπάρχουν επίσης πολλά στερεότυπα που αναδύθηκαν υπό την επίδραση των ρωσικών αφηγήσεων. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη και ετερογενή εκκλησιαστική κοινότητα, με τα δικά της χαρακτηριστικά, παραδόσεις και διαφορές. Και είναι μια εκκλησία στην οποία ανήκουν και οι Ουκρανοί. Ναι, υπάρχουν πολλοί ρωσόφωνοι ανάμεσά τους, ή ακόμη και φιλορώσοι. Μπορούμε να πούμε ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας είναι η Εκκλησία της ρωσικής παράδοσης στην Ουκρανία. Δεν θα είναι δυνατόν να εξαλειφθεί με διοικητικές παρεμβάσεις ή πιέσεις από τις αρχές. Αυτό είναι λάθος. Πρέπει να βεβαιωθούμε ότι αυτή η Εκκλησία θα πάψει να είναι φορέας των ρωσικών ιδεών και παραδόσεων, ώστε να γίνει επίσης Εκκλησία της ουκρανικής παράδοσης. Είναι απαραίτητο να καθαριστούν εκ των έσω όσοι, κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου, έδειξαν ότι δεν είναι στο πλευρό του λαού και του κράτους τους.
Δεν βλέπω κανένα πρόβλημα με την ύπαρξη δύο ξεχωριστών ουκρανικών εκκλησιών στην Ουκρανία για μια μεταβατική περίοδο. Τέτοια προηγούμενα έχουν ήδη υπάρξει στην ιστορία της Ορθοδοξίας. Αλλά αυτές θα πρέπει να είναι ουκρανικές εκκλησίες.
Μετά την 24η Φεβρουαρίου, οι δομές της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία δεν έχουν δικαίωμα ύπαρξης σε καμία μορφή, ούτε καν μεταμφιεσμένες. Ως εκ τούτου, το ζήτημα της κάθαρσης και της οριστικής αποχώρησης της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας είναι επίκαιρο. Δεδομένου ότι πολλοί από τους ιεράρχες της δεν θέλουν να αλλάξουν τίποτα και θα προτιμούσαν να παραμείνουν όλα όπως ήταν, το κράτος έχει έναν όχι εντελώς ευχάριστο ρόλο να παίξει, ως ένα είδος “μαιευτήρα” που πρέπει τελικά να κόψει τον ομφάλιο λώρο που εξακολουθεί να ενώνει την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας. Στο πλαίσιο του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, πρόκειται για ζήτημα εθνικής ασφάλειας και επιβίωσης του κράτους και του λαού αυτού καθαυτού.
Δυστυχώς, οι ιεράρχες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, με την αδράνεια και την ανεπάρκειά τους, αναγκάζουν το κράτος να λάβει τέτοια μέτρα. Θα μπορούσαν να είχαν διευκολύνει τη ζωή των ιδίων και των άλλων αν είχαν λάβει μια σειρά από κατάλληλες αποφάσεις για την πραγματική απόσχιση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας. Επειδή όμως δεν το κάνουν, προκαλούν το κράτος να παρέμβει σε αυτό το θέμα…
– Τι είδους αποφάσεις θα μπορούσαν να είναι αυτές σχετικά με την “πραγματική αποχώρηση” της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο Μόσχας;
– Εκφράστηκαν σε μια έκκληση απλών κληρικών και πιστών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας προς τη Σύνοδό της. Υπάρχει ένας κατάλογος δέκα σημείων. Πρόκειται για ένα είδος “οδικού χάρτη” ή “δέκα εντολών” για την πλήρη ανεξαρτησία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η έκκληση αυτή υπογράφηκε από περισσότερους από 300 κληρικούς και περισσότερους από 1.000 πιστούς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτή είναι, τρόπον τινά, η κραυγή της ψυχής και ο πόνος των απλών Ουκρανών ιερέων και πιστών που υποφέρουν από την αδράνεια και την ανεπάρκεια των δικών τους ιεραρχών. Και οι οποίοι δεν μπορούν να ανεχθούν τον τρόπο με τον οποίο η ηγεσία της εκκλησίας περιθωριοποιεί και καταστρέφει την ίδια τους την εκκλησία. Ωστόσο, οι ηγέτες της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αντί να υποστηρίξουν την έκκληση αυτή, την αγνόησαν πλήρως και οι ιερείς που την υπέγραψαν δέχθηκαν πιέσεις και εκφοβισμούς, χαρακτηρίστηκαν ως “προδότες”, “προβοκάτορες” κ.λπ. Ωστόσο, αυτό αυξάνει ακόμη περισσότερο τη δυσπιστία των απλών κληρικών και των πιστών προς την ίδια τους την ιεραρχία, η οποία έχει αμαυρωθεί αρκετά από τους δεσμούς με τη Ρωσία εδώ και 30 χρόνια.
– Και ποιες εσωτερικές διαδικασίες εντός της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας θα μπορούσατε να σημειώσετε; Πόσο ισχυρό είναι το φιλοουκρανικό συναίσθημα εκεί;
– Όπως είπα, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι αρκετά ετερογενής και πολυσύνθετη. Μεταξύ των περισσότερων από 10.000 κληρικών της, υπάρχουν διαφορετικές διαθέσεις, μερικές φορές εντελώς αντίθετες. Υπάρχει μια έντονα φιλοουκρανική πτέρυγα του κλήρου. Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι ιερείς εκεί. Όμως δεν έχουν σήμερα έναν καθολικά αναγνωρισμένο πνευματικό ηγέτη και το κίνημά τους δεν έχει ακόμη αποκτήσει ένα σαφές περίγραμμα, είναι ακόμη υπό διαμόρφωση.
Υπάρχει επίσης μια μάλλον φιλομοσχοβίτικη πτέρυγα της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας, η οποία περιλαμβάνει τόσο ιερείς όσο και ορισμένους ιεράρχες με επιρροή. Παρά τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και τους βομβαρδισμούς και την καταστροφή των ουκρανικών πόλεων, προσπαθούν να παραμείνουν πιστοί στο Πατριαρχείο της Μόσχας με κάθε κόστος και είναι οι προωθητές των ιδεών του ρωσικού κόσμου στην Ουκρανία. Τον Φεβρουάριο του 2022, ορισμένοι από αυτούς περίμεναν με ανυπομονησία την άφιξη των “απελευθερωτών” και ετοιμάζονταν να τους υποδεχτούν με “ψωμί και αλάτι”. Εξακολουθούν να έχουν αυτές τις ελπίδες, αλλά κάθε φορά είναι όλο και λιγότερες… Το κράτος και η κοινωνία έχουν ερωτήματα απέναντι σε τέτοιες φιγούρες.
Και υπάρχει και ένα τρίτο λεγόμενο “ρεύμα”, το οποίο μπορεί να οριστεί υπό όρους ως “Ονουφρίτες”. Είναι πιστοί στον πνευματικό τους ηγέτη, τον Μητροπολίτη Ονούφριο, και δεν είναι ούτε φιλο-ουκρανοί ούτε φιλο-μοσχοβίτες, και θα ακολουθήσουν οποιαδήποτε πορεία ακολουθήσει ο ηγέτης τους. Πρόκειται για ένα αρκετά συντηρητικό περιβάλλον, που μερικές φορές είναι επιρρεπές ακόμη και στον “σολιψισμό”. Τείνουν να έχουν αρνητική στάση απέναντι στον οικουμενισμό, τον εκσυγχρονισμό και τον φιλελευθερισμό στην εκκλησία. Διανοητικά, είναι πολύ πιο κοντά στους οπαδούς της παλαιάς Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Εκτός Ρωσίας και του Ελληνικού Παλαιοημερολογιτισμού. Είναι πιθανό ότι με την πάροδο του χρόνου, το ετερογενές περιβάλλον της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας μπορεί να διασπαστεί σε τρία ξεχωριστά ρεύματα για αυτούς ακριβώς τους λόγους. Εξάλλου, οι εσωτερικές αντιφάσεις μεταξύ τους γίνονται όλο και πιο έντονες.
– Πώς αξιολογείτε τον διάλογο μεταξύ των κληρικών και των λαϊκών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας και της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας; Τι θα μπορούσε να τον ενισχύσει;
– Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό εγχείρημα. Δεν είναι φυσιολογικό οι ορθόδοξοι Ουκρανοί να μην έχουν διάλογο, φιλικές επαφές και ενότητα μεταξύ τους. Η απουσία ενός τέτοιου διαλόγου εδώ και 30 χρόνια είναι μία από τις συνέπειες της παρέμβασης και της επιρροής της Μόσχας στα εκκλησιαστικά ζητήματα της Ουκρανίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υποστηρίζω πλήρως τέτοιες πρωτοβουλίες. Αν οι ιεράρχες δεν είναι σε θέση να καθίσουν σε ένα κοινό στρογγυλό τραπέζι για διάλογο και συζήτηση των κοινών πιεστικών προβλημάτων της Ορθοδοξίας στην Ουκρανία, τότε η ίδια η ζωή θα δημιουργήσει τις συνθήκες για έναν τέτοιο διάλογο “από τα κάτω”, από τους απλούς ιερείς και πιστούς. Ίσως αυτό να είναι και προς το καλύτερο, διότι ο ρόλος του απλού κλήρου και των πιστών στην αυτοκρατορική και σοβιετική Εκκλησία παραμελήθηκε αδικαιολόγητα. Το πρόβλημα αυτό είναι χαρακτηριστικό για όλες τις εκκλησίες στην Ουκρανία. Έτσι, εδώ έχουμε μια εκδήλωση της αναβίωσης του ρόλου του απλού κλήρου και των πιστών στην Εκκλησία, ας πούμε, μιας “συνοδικότητας από τα κάτω”. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και θα πρέπει να υποστηριχθεί με κάθε δυνατό τρόπο.
Δυστυχώς, τόσο στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας υπάρχουν δυνάμεις που περιθωριοποιούν τις εκκλησίες τους και, με μοναδικό γνώμονα τα δικά τους δικαιοδοτικά και εταιρικά συμφέροντα, επιδιώκουν να διατηρήσουν την αντιπαράθεση και τη διαίρεση. Υπάρχουν όμως και υγιείς δυνάμεις και στις δύο πλευρές. Παρ’ όλα αυτά, θα πρέπει να υπάρξει διάλογος μεταξύ αυτών των υγιών δυνάμεων των δύο Εκκλησιών, θα πρέπει να υπάρξει επικοινωνία και ειλικρινής συζήτηση για τα προβλήματα που χωρίζουν ή ενώνουν. Σίγουρα υπάρχουν περισσότερα που ενώνουν από αυτά που χωρίζουν.
Εκείνοι που δεν επιδιώκουν το διάλογο και τη συμφιλίωση, αλλά μόνο κατηγορούν την άλλη πλευρά, δεν είναι χριστιανοί. Δυστυχώς, υπάρχουν πολλοί τέτοιοι μη χριστιανοί που προσποιούνται ότι είναι “Ορθόδοξοι” και στις δύο Εκκλησίες, συμπεριλαμβανομένων των επισκόπων και του κλήρου. Ωστόσο, αν θέλετε, μπορείτε πάντα να βρείτε κάποιον για να μιλήσετε. Πρέπει να μάθουμε να μιλάμε, να σφίγγουμε τα χέρια, να κοιτάζουμε ο ένας τον άλλον στα μάτια και να μιλάμε ειλικρινά για το τι μας ενώνει και τι μας χωρίζει… Ακόμη και χωρίς να μετακινηθούμε από τη μία δικαιοδοσία στην άλλη, μπορούμε να αναζητήσουμε κοινά σημεία που μας ενώνουν.
Και μας ενώνει η κοινή πνευματική και ιστορική μας κληρονομιά. Τουλάχιστον μέσα από ανεξάρτητες πλατφόρμες στρογγυλών τραπεζών και ακαδημαϊκών συνεδρίων, πρέπει να αρχίσουμε να καθόμαστε μαζί στο ίδιο τραπέζι, να επικοινωνούμε, να συζητάμε, να κοιτάζουμε ο ένας τα μάτια του άλλου, να συνεργαζόμαστε, αναζητώντας αυτό που μπορεί να μας ενώσει και να μας συμφιλιώσει και όχι το αντίστροφο, αυτό που μας χωρίζει και δημιουργεί δυσπιστία και μίσος του ενός για τον άλλον. Αυτή είναι η μορφή που θα μπορούσε σταδιακά να λιώσει τον πάγο στις καρδιές μεταξύ των κληρικών και των πιστών των δύο Εκκλησιών, αποτελώντας το θεμέλιο για τη μελλοντική ενότητα των Ορθοδόξων Ουκρανών.
– Κατά τη γνώμη σας, ποιο είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο σε έναν τέτοιο διάλογο; Ίσως είναι η κοινή μετασοβιετική κληρονομιά που μας έμαθε να βλέπουμε τους άλλους ως εχθρούς;
– Απολύτως. Όμως, πέρα από τους καθαρά πολιτικούς παράγοντες και την καθιερωμένη υποκειμενική στάση μεταξύ τους, νομίζω ότι υπάρχει και ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα. Αυτή είναι η άποψη της Εκκλησίας ως επίγειου θεσμού ή διοίκησης. Τόσο στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, είναι σύνηθες να αντικαθίσταται η κατανόηση της φύσης της Εκκλησίας ως του Μυστικού Σώματος του Χριστού με καθαρά γήινα εκκλησιαστικά-διοικητικά ιδρύματα/δικαιοδοσίες, που μετρούν με βάση το μέγεθος και αγωνίζονται για τείχη και περιουσίες, όχι για ψυχές… Δηλαδή, όλα όσα είναι ξένα προς το Ευαγγέλιο. Τα δικαιοδοτικά εταιρικά-κομματικά συμφέροντα υπερισχύουν των πνευματικών… Οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να υπερασπιστούν τις δικαιοδοσίες τους όπως κάποιες εταιρίες ή κόμματα, τα κτίρια και την περιουσία των ναών τους, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι στην πραγματικότητα η Εκκλησία είναι κάτι άλλο.
Τα όρια της Εκκλησίας ως μυστικού Σώματος του Χριστού και τα όρια των δικαιοδοσιών και των εκκλησιαστικών οργανισμών δεν ταυτίζονται πάντοτε. Υπάρχει μια λεπτή υποκατάσταση του νοήματος και του περιεχομένου. Αυτό αποτελεί σημαντικό πρόβλημα και εμπόδιο τόσο για τον διάλογο όσο και για την ενότητα. Οι ίδιες ασθένειες της σεργιανικής-σοβιετικής κληρονομιάς της πνευματικής διάβρωσης και παραμόρφωσης είναι εξίσου εμφανείς σε όλες ανεξαιρέτως τις ουκρανικές εκκλησίες. Η αλλαγή των σημείων και των δικαιοδοσιών δεν απαλλάσσει από μόνη της από αυτές τις ασθένειες. Υπάρχει επίσης το πρόβλημα του επιπέδου και της ποιότητας της γενικής και θεολογικής εκπαίδευσης των ποιμένων και των πιστών, η έλλειψη ιεραποστολικής διακονίας και πολλά άλλα. Δηλαδή, η κρίση της ουκρανικής Ορθοδοξίας δεν αφορά μόνο την εξωτερική της κατάσταση, αλλά και την εσωτερική της. Αυτό είναι κάτι για το οποίο πρέπει να εργαστούμε όλοι μαζί.
– Και όμως, παρά τις απαισιόδοξες αυτές εκτιμήσεις, είναι δυνατή η ενοποίηση της Ουκρανικής Ορθοδοξίας;
– Για να αντιμετωπίσετε σωστά μια ασθένεια, πρέπει πρώτα να προσδιορίσετε σωστά τη διάγνωση και τα αίτια της ασθένειας. Ως εκ τούτου, μια ειλικρινής και ειλικρινής συζήτηση των υφιστάμενων προβλημάτων και αντιθέσεων είναι απαραίτητη. Ωστόσο, αργά ή γρήγορα, τα όποια σχίσματα ξεπερνιούνται. Στην ιστορία της Εκκλησίας, δεν υπήρξαν ποτέ σχίσματα ή διαιρέσεις που δεν ξεπεράστηκαν. Εάν δεν υπάρχουν δογματικές και ομολογιακές διαφορές, δηλαδή αίρεση, τότε δεν υπάρχει λόγος να διατηρηθεί η διαίρεση και η έλλειψη ευχαριστιακής ενότητας.
Η Ουκρανική Εκκλησία θα είναι αυτοκέφαλη και ενωμένη. Είναι αναπόφευκτο. Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση σε αυτό. Η κίνηση προς αυτή την ενότητα έχει αρχίσει και δεν μπορεί να σταματήσει. Αλλά τώρα πρέπει να μιλήσουμε όχι μόνο για το καθεστώς της αυτοκεφαλίας και της ενότητας, αλλά και για την υπέρβαση της εσωτερικής κρίσης εντός της Ουκρανικής Εκκλησίας και της παγκόσμιας Ορθοδοξίας. Τα προβλήματα του ιεραποστολικού έργου και της κοινωνικής διακονίας, η αποκατάσταση μιας ολοκληρωμένης θεολογικής εκπαίδευσης, η ποιότητα της πνευματικής εκπαίδευσης και του διαφωτισμού, το άνοιγμα, η συνοδικότητα και ο ευαγγελισμός, ο ρόλος της κοινότητας και των πιστών στην Εκκλησία, η υπέρβαση της επικίνδυνης τυποποίησης της εκκλησιαστικής ζωής, η συμμόρφωση με το Ευαγγέλιο και η επιστροφή στις πνευματικές πηγές της αρχαίας Εκκλησίας. Αυτές και άλλες απαντήσεις στις σημερινές προκλήσεις, η αναζήτηση τρόπων επίλυσης, μεταρρύθμισης και πλήρωσής τους με ζωντανό περιεχόμενο – αυτά είναι τα θέματα που πρέπει να απασχολήσουν τους εκπροσώπους της Ουκρανικής Εκκλησίας. Τα θέματα αυτά πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο διαλόγου και συζήτησης. Μόνο σε αυτή τη βάση είναι δυνατή μια αληθινή και όχι μια ψεύτικη πνευματική ενότητα.
