Του Ροστισλάβ Χοτίν*
Στη Συρία, πρόσφατα έλαβαν χώρα τεκτονικά γεγονότα: στη χώρα, που σπαράσσεται από πολέμους και συγκρούσεις, άλλαξε η κυβέρνηση και το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ αντικαταστάθηκε από την ισλαμιστική αντιπολίτευση. Ποια θα είναι τώρα η κατάσταση για τους χριστιανούς της Συρίας, θα είναι η νέα Συρία εθνοτικά και θρησκευτικά συμπεριληπτική; Ποιο ρόλο θα διαδραματίσει το Πατριαρχείο Αντιοχείας, το οποίο προηγουμένως δεν αναγνώρισε το αυτοκέφαλο και τον τόμο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας; Υπάρχουν ελπίδες να αλλάξει τώρα η θέση της αρχαίας Εκκλησίας της Αντιόχειας; Ας το μάθουμε.
Αρχαιότητα
Το Πατριαρχείο Αντιοχείας είναι ένα από τα πέντε αρχαία πατριαρχεία. Στα δίπτυχα κατατάσσεται τρίτο μετά τα Πατριαρχεία Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας.
Το Πατριαρχείο Αντιοχείας ιδρύθηκε από τους αγίους αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Ο Πέτρος θα ίδρυε αργότερα την έδρα της Ρώμης, αλλά η Αντιόχεια ιδρύθηκε νωρίτερα.
Ολλανδικός χάρτης του 1700 Patriarchatus Antiocheni Geographica Descriptio, που δείχνει την έκταση του Πατριαρχείου Αντιοχείας.
Το 451, κατά την Δ΄ Σύνοδο της Χαλκηδόνας, ο Αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας αναβαθμίστηκε σε Πατριάρχη Αντιοχείας. Παρεμπιπτόντως, ο σημερινός τίτλος του Πατριάρχη έχει ως εξής: «Μακαριώτατος Πατριάρχης της Μεγάλης Αντιοχείας και πάσης Ανατολής».
«Πράγματι, το Πατριαρχείο Αντιοχείας ιδρύθηκε από τους αποστόλους. Η Αντιόχεια είναι στη Μέση Ανατολή, και ως εκ τούτου τα Πατριαρχεία Αντιοχείας και Ιεροσολύμων έχουν ορισμένες εξουσίες, προνόμια και κύρος. Η Αντιόχεια ανήκει στην αρχαία πενταρχία – τα πέντε παλαιότερα πατριαρχεία», δήλωσε ο θρησκευτικός μελετητής και σχολιαστής εκκλησιαστικών θεμάτων Ντμίτρο Χόριεβοϊ σε συνέντευξή του στο Radio Liberty.
Η ίδια η πόλη της Αντιόχειας βρίσκεται σήμερα στη νότια Τουρκία και για μεγάλο χρονικό διάστημα το Πατριαρχείο Αντιοχείας εδρεύει στη Συρία, σήμερα στη Δαμασκό. Παρεμπιπτόντως, η Αντιόχεια είναι η αρχαία πρωτεύουσα της Συρίας.
Ο Πατριάρχης Ιωάννης. Οι Πατριάρχες της Αντιόχειας έχουν παραδοσιακά τον τίτλο «Μακαριώτατος Πατριάρχης της Μεγάλης Αντιοχείας και πάσης Ανατολής».
Για παράδειγμα, ο άγιος και εκκλησιαστικός αγωνιστής Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος αργότερα έγινε Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως, προερχόταν από την Εκκλησία της Αντιόχειας.
Τον 7ο αιώνα, η Εκκλησία της Αντιόχειας περιήλθε υπό την κυριαρχία των μουσουλμάνων Αράβων και έκτοτε υπάρχει στην πραγματικότητα ως μειονότητα ανάμεσα στην πλειοψηφία, και μερικές φορές αυτή η πλειοψηφία είναι επιθετικά μαχητική και αντιτίθεται στους Χριστιανούς. Ομοίως, αργότερα η Αντιόχεια περιήλθε υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ήταν λίγο πιο εύκολο να αναπνεύσει. Λοιπόν, ο 20ός και ο 21ος αιώνας είναι ήδη η Συρία.
Υπό τη Μόσχα, υπό τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία
Πρέπει να σημειωθεί ότι τα αρχαία Πατριαρχεία, λόγω του μειονοτικού τους καθεστώτος και της καταπίεσης, καθώς και της φτώχειας τους, συνήθιζαν να βασίζονται στη Ρωσία. Ακόμη και ο Νικόλαος Β’, για παράδειγμα, διέθεσε κονδύλια για την Εκκλησία της Αντιόχειας.
«Αυτό οφείλεται στην κατάσταση στη Συρία, στην επιρροή της Μόσχας, επειδή η εν λόγω Εκκλησία έχει μικρό ποίμνιο και στην πραγματικότητα θεωρούσαν τη Ρωσική Ορθοδοξία ως πάτρωνα, προστάτη και οικονομικό χρηματοδότη. Επειδή υπήρχαν σε ένα μουσουλμανικό περιβάλλον, ειλικρινά μιλώντας, μερικές φορές φονταμενταλιστικό», δήλωσε η θρησκειολόγος και φιλόσοφος Ιρίνα Μποχάτσεφσκα σε συνέντευξή της στο Radio Liberty.
Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν (κέντρο), ο (πλέον έκπτωτος) Σύρος πρόεδρος Μπασάρ αλ Άσαντ (αριστερά) και ο Πατριάρχης Αντιοχείας Ιωάννης Χ. Συρία, Δαμασκός, 7 Ιανουαρίου 2020.
Ωστόσο, η πολιτική του Πατριαρχείου Αντιοχείας επηρεάστηκε επίσης από την Αραβική Άνοιξη και την καταστολή της από το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ στη χώρα αυτή. Καθώς και από την ανακήρυξη ενός «χαλιφάτου» από την ομάδα του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) σε μέρος της Συρίας.
Το Ορθόδοξο Πατριαρχείο Αντιοχείας περιλαμβάνει τις εκκλησίες της Μέσης Ανατολής και, εκτός από τη Συρία, ο Λίβανος, το Ιράκ και οι χώρες της Αραβικής Χερσονήσου, καθώς και οι εκκλησίες των διασπορών τους, υπάγονται στη δικαιοδοσία του. Στις περισσότερες από αυτές τις χώρες, οι χριστιανοί αποτελούν μειονότητα και σε ορισμένες από αυτές -όπως πρόσφατα στη Συρία- διώκονται για τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.
Από το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στη Συρία, το Πατριαρχείο έχει χάσει ορισμένους ιεράρχες, οι οποίοι απήχθησαν από ισλαμιστές μαχητές το 2013 κοντά στο Χαλέπι. Υπήρξαν επίσης πολλές περιπτώσεις καταστροφής εκκλησιών και χριστιανικών νεκροταφείων.
Ως εκ τούτου, όταν ξεκίνησε η ρωσική στρατιωτική παρουσία στη Συρία το 2015, το Πατριαρχείο Αντιοχείας τέθηκε ουσιαστικά υπό την επιρροή της.
Ρώσοι στρατιώτες στη βάση Hmeymim στη Συρία περνούν δίπλα από έναν ιερέα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Απρίλιος 2018.
«Η Ρωσία είχε επιρροή σε ολόκληρη την πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μπασάρ αλ Άσαντ και επίσης άσκησε επιρροή στο Πατριαρχείο της Αντιόχειας, το οποίο ήταν σημαντικό γι’ αυτούς, διότι αποτελούσε αντίβαρο στα Πατριαρχεία Kωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας. Για τη Ρωσία, οι δεσμοί με το Πατριαρχείο Αντιοχείας ήταν σημαντικοί τόσο σε συμβολικό επίπεδο όσο και σε μη γεωπολιτικό επίπεδο», δήλωσε ο Ντμίτρο Χόριεβοϊ σε συνέντευξή του.
Το 2016, ο Πατριάρχης Αντιοχείας δεν συμμετείχε στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης, στην οποία συμμετείχαν οι ηγέτες των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών, και διέκοψε την κοινωνία με τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων λόγω της υπαγωγής των ορθόδοξων ενοριών στο Κατάρ, οι οποίες τυπικά θα έπρεπε να ανήκουν στην Αντιόχεια. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία καταφρόνησε επίσης την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης.
Ο Πατριάρχης Ρωσίας Κύριλλος (αριστερά) και ο Πατριάρχης Αντιοχείας Ιωάννης κατά τη διάρκεια λειτουργίας στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα.
Το Πατριαρχείο Αντιοχείας δεν έχει ακόμη αναγνωρίσει τον Τόμο για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, ο οποίος χορηγήθηκε τον Ιανουάριο του 2019, δηλαδή δεν έχει αναγνωρίσει το αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας.
«Στην πραγματικότητα, το Πατριαρχείο Αντιοχείας προσαρτήθηκε από τη Ρωσία. Στην πραγματικότητα, δημιουργήθηκε ένα εξωτερικό παράρτημα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Και αυτό υποστηρίχθηκε από τη ρωσική στρατιωτική παρουσία στη Συρία», λέει σε συνέντευξή της η Ιρίνα Μποχάτσεφσκα.
«Τα ρωσικά στρατεύματα παρείχαν στο Πατριαρχείο Αντιοχείας ασφάλεια για το ορθόδοξο ιερατείο και κάποια ασφάλεια για το ορθόδοξο ποίμνιο. Και σε αντάλλαγμα, απαίτησαν από το Πατριαρχείο να ακολουθήσει το παράδειγμα της Ρωσίας στις διεκκλησιαστικές σχέσεις», εξηγεί η Μποχάτσεφσκα.
Η Νέα Συρία
Στις αρχές Δεκεμβρίου, όμως, σημειώθηκαν τεκτονικές αλλαγές στη Συρία. Στις 8 Δεκεμβρίου 2024, οι δυνάμεις των ανταρτών της αντιπολίτευσης κατέλαβαν τη Δαμασκό ενώ προηγουμένως ο Μπασάρ αλ Άσαντ είχε καταφύγει στη Μόσχα.
Η νέα κυβέρνηση κηρύσσει μια νέα εποχή για τη Συρία και υπόσχεται να ανεχθεί όλους τους Σύρους – συμπεριλαμβανομένων των εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων.
Στα τέλη Δεκεμβρίου, πριν από τα Χριστούγεννα, ο Πατριάρχης Αντιοχείας Ιωάννης συναντήθηκε με τον απεσταλμένο της νέας συριακής κυβέρνησης, Δρ Αμπού Ομάρ, στη Δαμασκό, στην κατοικία του, ο οποίος μετέφερε τους χαιρετισμούς του de facto ηγέτη της νέας Συρίας, Αχμέντ αλ-Σαράα.
Σημειώνεται ότι «μετά την ανατροπή του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Άσαντ στο νέο πολιτικό περιβάλλον, το Πατριαρχείο Αντιοχείας θα πρέπει να διαμορφώσει την πολιτική του χωρίς την προηγούμενη άμεση υποστήριξη από τη Ρωσία».
«Το Πατριαρχείο Αντιοχείας, ως μία από τις παλαιότερες εκκλησίες της Συρίας, δηλώνει το δικαίωμά του να συμμετάσχει στη δημιουργία ενός νέου συντάγματος της χώρας», έγραψαν τα μέσα ενημέρωσης.
Ο Πατριάρχης Αντιοχείας Ιωάννης σε συνάντηση με τον απεσταλμένο της νέας συριακής κυβέρνησης, Δρ Αμπού Ομάρ, ο οποίος μετέφερε τους χαιρετισμούς του ντε φάκτο ηγέτη της νέας Συρίας, Αχμέντ αλ-Σαράα.
Ο Πατριάρχης Ιωάννης συναντήθηκε επίσης με τον Ειδικό Αντιπρόσωπο του ΟΗΕ για τη Συρία και στις αρχές Ιανουαρίου συναντήθηκε με τον Γάλλο Υπουργό Εξωτερικών, ο οποίος επισκέφθηκε τη Δαμασκό μαζί με τον Γερμανό ομόλογό του.
Μετά την πτώση του καθεστώτος Άσαντ, ένας από τους πρώτους που συναντήθηκε με τον Πατριάρχη Ιωάννη στο Λίβανο ήταν ο Έλληνας Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, σαν να ήθελε να τονίσει την αρχαιότητα της Εκκλησίας της Αντιοχείας ως Ελληνικής Εκκλησίας.
«Οι χριστιανοί δεν είναι φιλοξενούμενοι στην πατρίδα τους, αλλά ουσιαστικό και αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού ιστού της Συρίας», δήλωσε ο Πατριάρχης Ιωάννης στον Ειδικό Απεσταλμένο του ΟΗΕ για τη Συρία Γκίαρ Ότο Πέντερσεν.
Είναι ενδιαφέρον ότι ένας από τους πρώτους που επισκέφθηκε τη Δαμασκό μετά την αλλαγή εξουσίας ήταν ο Ουκρανός υπουργός Εξωτερικών Άντριι Σίμπιγκα, αλλά δεν συναντήθηκε με τον Πατριάρχη Αντιοχείας, απ’ όσο γνωρίζουμε. Ωστόσο, συναντήθηκε με τον de facto ηγέτη της Συρίας, Αχμέντ αλ-Σαράα, και τον νέο επικεφαλής του συριακού υπουργείου Εξωτερικών.
Η Ουκρανία βοήθησε τη Συρία με ανθρωπιστικές προμήθειες αλεύρων και ο πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι διέταξε την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων με τη Δαμασκό, που είχαν διακοπεί τον Ιούνιο του 2022, μετά την αναγνώριση από τον Άσαντ των παρανόμων αποσχιστικών ψευδοκρατών «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ» και «Λαϊκή Δημοκρατία του Λουχάνσκ».
Υπήρξαν επίσης αναφορές στον αμερικανικό Τύπο ότι η Υπηρεσία Πληροφοριών Άμυνας της Ουκρανίας θα μπορούσε να έχει παράσχει στρατιωτικούς εκπαιδευτές και μη επανδρωμένα αεροσκάφη στη συριακή αντιπολίτευση τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 2024.
(Μη) αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας έλαβε τον Τόμο το 2019 και έκτοτε έχει αναγνωριστεί από τέσσερις Εκκλησίες – το ίδιο το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, του οποίου ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος χορήγησε τον Τόμο, καθώς και το αρχαίο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, τις Εκκλησίες της Κύπρου και της Ελλάδος. Και η διαδικασία φαίνεται να έχει διακοπεί.
Ο επικεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Επιφάνιος, δήλωσε σε συνέντευξή του στο Radio Liberty, την άνοιξη του 2024, ότι η παύση στην αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από άλλες Εκκλησίες οφείλεται στο γεγονός ότι πολλοί περιμένουν το τέλος του ρωσο-ουκρανικού πολέμου.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος (δεξιά) και ο Προκαθήμενος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Επιφάνιος, στο χώρο του Καθεδρικού Ναού της Αγίας Σοφίας, όπου τέλεσαν Συλλείτουργο Προκαθημένων. Κίεβο, 22 Αυγούστου 2020.
Και, προφανώς, τέτοια κοσμοϊστορικά γεγονότα, όπως η αλλαγή της εξουσίας στη Συρία, μπορεί να έχουν αντίκτυπο στη διαδικασία αναγνώρισης της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας.
«Σε αυτή την κατάσταση, αυξάνονται οι πιθανότητες το Πατριαρχείο Αντιοχείας να γίνει η πέμπτη Ορθόδοξη Εκκλησία που θα αναγνωρίσει επίσημα τη νεαρή Ουκρανική Εκκλησία. Μια τέτοια απόφαση θα είχε ιστορική και συμβολική σημασία, καθώς η έδρα της Αντιόχειας, όπως και η έδρα της Ρώμης, ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο Πέτρο, γεγονός που υπογραμμίζει την αρχαία αποστολική κληρονομιά της», δήλωσε ο Ιβάν Βερστιανιούκ, θρησκευτικός σχολιαστής.
«Η αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν θα ήταν μόνο μια χειρονομία αλληλεγγύης, αλλά και ένα σημαντικό βήμα για την ενίσχυση της ενότητας του ορθόδοξου κόσμου, ο οποίος σήμερα διανύει μια δύσκολη περίοδο λόγω πολιτικών και θρησκευτικών αντιθέσεων… Η δυνατότητα αναγνώρισης της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν είναι μόνο μια κίνηση προς τη νέα Αυτοκέφαλη Εκκλησία, αλλά και μια πράξη επιβεβαίωσης της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της ενότητας του ορθόδοξου κόσμου, μια πράξη σωστής πολιτικής επιλογής, μια πράξη συνειδητής αντιμοσχοβίτικης πολιτικής», πρόσθεσε.
Σε μια από τις εκκλησίες της Αντιοχειανής Εκκλησίας της Συρίας κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας του Πάσχα (ενδεικτική φωτογραφία)
Οι αλλαγές στη Συρία μπορεί να συμβάλουν στην αλλαγή της στάσης της Εκκλησίας της Αντιόχειας όσον αφορά την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, πιστεύουν επίσης οι θρησκευτικοί μελετητές. «Τα γεγονότα αυτά μας δίνουν την ευκαιρία να πείσουμε το Πατριαρχείο Αντιοχείας να αναγνωρίσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Αλλά η κατάσταση είναι τέτοια που δεν πρέπει να καθόμαστε άπραγοι. Πρέπει να κάνουμε κάποια βήματα για να τους συναντήσουμε στα μισά της διαδρομής. Τώρα έχουμε μια ευκαιρία που δεν είχαμε πριν», δήλωσε η Ιρίνα Μποχάτσεφσκα σε συνέντευξή της.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας κατανοεί όλες τις δυσκολίες της κατάστασης στην οποία βρισκόταν το Πατριαρχείο Αντιοχείας τα προηγούμενα χρόνια, όταν βρίσκονταν εκεί ρωσικά στρατεύματα.
«Θα ήταν παράξενο αν η ηγεσία του Πατριαρχείου Αντιοχείας έπαιρνε τέτοιες αποφάσεις εις βάρος της ίδιας και της θέσης της, ίσως και της ασφάλειάς της. Τώρα μπορούμε προφανώς να περιμένουμε μια διόρθωση της θέσης του Πατριαρχείου Αντιοχείας, σύμφωνα με το γεγονός ότι η πολιτική πίεση από τη συριακή ηγεσία και οι ρωσικές επιρροές θα διαδραματίσουν πολύ μικρότερο ρόλο στη θέση της Εκκλησίας της Αντιοχείας από ό,τι τις τελευταίες δεκαετίες», δήλωσε ο Μητροπολίτης Ευστράτιος, εκπρόσωπος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, σε συνέντευξή του στο Radio Liberty.
Η Σόνια Κόσκινα, αρχισυντάκτρια του LB.ua, η οποία γράφει για εκκλησιαστικά θέματα, πιστεύει ότι η αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας δεν θα γίνει πολύ γρήγορα: «Όχι τόσο γρήγορα όσο θα θέλαμε. Φυσικά, υπάρχει ελπίδα! Αλλά το να πούμε ότι θα συμβεί αύριο ή σύντομα δεν είναι σίγουρο. Αυτή τη στιγμή, το θέμα αυτό δεν είναι στην ημερήσια διάταξη».
«Ο Τόμος είναι μια πραγματικότητα, και αυτή η πραγματικότητα δεν θα αλλάξει. Και το ποια Εκκλησία θα ενταχθεί σε αυτή την πραγματικότητα είναι ένα ανοιχτό ερώτημα», εξηγεί ο Μητροπολίτης Ευστράτιος. «Νομίζω ότι η Ρωσική Εκκλησία θα είναι η τελευταία που θα ενταχθεί. Όταν η τυραννία του Πούτιν πέσει στη Ρωσία, όταν οι εξωτερικές πολιτικές συνθήκες στη Ρωσία αλλάξουν, τότε και η Ρωσική Εκκλησία θα προσχωρήσει στην αναγνώριση του Τόμου. Πότε θα συμβεί αυτό; Μια μέρα θα συμβεί!».
*Ο Ροστισλάβ Χοτίν έχει εργαστεί ως ανταποκριτής για το Reuters στο Κίεβο, για το BBC World Service στο Λονδίνο, για το τηλεοπτικό κανάλι 1+1 και το UNIAN στις Βρυξέλλες, ενώ σήμερα είναι συντάκτης στο Radio Liberty στην Πράγα.
