Στα συντρίμμια μιας άλλοτε ακμάζουσας ενορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (OCU) στην Κριμαία, μια μοναδική εικόνα κρέμεται στραβά σε έναν ραγισμένο τοίχο. Το φύλλο χρυσού της έχει αμαυρωθεί, η εικόνα του Χριστού κοιτάζει προς τα έξω – ένας σιωπηλός μάρτυρας της συστηματικής εξάλειψης της θρησκευτικής ταυτότητας στα κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη. Αυτή η σκηνή, που αφηγήθηκε ο Δρ Σέργιος Σουμίλο στο συνέδριο του Πανεπιστημίου του Έξετερ τον Απρίλιο, περικλείει μια ζοφερή πραγματικότητα: Στην Ουκρανία, ο πόλεμος δεν διεξάγεται μόνο με το πυροβολικό, αλλά και με την ιδεολογία, τον εξαναγκασμό και την εργαλειοποίηση της πίστης.
Το δόγμα του «Ρωσικού Κόσμου»: Ιερή ρητορική, κοσμικά εγκλήματα
Ο Δρ Σουμίλο, ιστορικός και ειδικός σε θέματα θρησκευτικής ελευθερίας, παρουσίασε τα ευρήματα της έρευνάς του στο συνέδριο Limits of Restrictions, που συνδιοργανώθηκε από το Fundación Mejora και τη Νομική Σχολή του Exeter. Η εισήγησή του ανέλυσε το παράδοξο του πολέμου της Ρωσίας: Ενώ το Πατριαρχείο της Μόσχας πλαισιώνει την εισβολή ως «ιερή» υπεράσπιση της ορθόδοξης «Αγίας Ρωσίας» έναντι μιας «σατανικής Δύσης», τα ρωσικά στρατεύματα καταστρέφουν συστηματικά τις χριστιανικές κοινότητες στην Ουκρανία.
Οι αριθμοί είναι συγκλονιστικοί. Από το 2022, πάνω από 640 θρησκευτικά κτίρια έχουν υποστεί ζημιές ή έχουν καταστραφεί, συμπεριλαμβανομένων 596 χριστιανικών εκκλησιών. Οι ρωσικές δυνάμεις μετατρέπουν συστηματικά τις κατασχεθείσες εκκλησίες σε στρατιωτικές βάσεις ή διοικητικά γραφεία – μια τακτική που μετατρέπει τους ιερούς χώρους σε όργανα κατοχής. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (OCU), ανεξάρτητη από τη Μόσχα, έχει στοχοποιηθεί ιδιαίτερα: Μέχρι το 2024, και οι 45 ενορίες της στην Κριμαία είχαν εξαλειφθεί, με πολλές εκκλησίες να κατεδαφίζονται ή να αλλάζουν χρήση. Μια εκκλησία της OCU στο Νοβοαζόφσκ μετατράπηκε ακόμη και σε νεκροτομείο.
«Δεν πρόκειται απλώς για παράπλευρες απώλειες», υποστήριξε ο Σουμίλο. «Είναι πνευματική εκκαθάριση – μια εσκεμμένη προσπάθεια εξάλειψης της ουκρανικής ταυτότητας μέσω της καταστροφής των θρησκευτικών και πολιτιστικών της θεμελίων».
Διωγμός πέρα από τον Χριστιανισμό: Μια πολυθρησκευτική κρίση
Η καταπίεση εκτείνεται πολύ πέρα από τον ορθόδοξο χριστιανισμό. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, οι Μουσουλμάνοι, οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες αντιμετωπίζουν αυθαίρετες συλλήψεις, βασανιστήρια και αναγκαστική υποταγή σε θεσμούς που πρόσκεινται στη Ρωσία. Μέχρι τις αρχές του 2025:
- 14 Μάρτυρες του Ιεχωβά παραμένουν φυλακισμένοι στην Κριμαία με κατασκευασμένες κατηγορίες περί «εξτρεμισμού».
- Οι Μουσουλμάνοι της Κριμαίας, ιδίως τα μέλη του Mejlis (πολιτιστικό συμβούλιο των Τατάρων), υφίστανται επιδρομές και μαζικές φυλακίσεις με ψευδείς κατηγορίες για τρομοκρατία. Πάνω από 350 έχουν συλληφθεί από το 2022, με πολλούς να έχουν υποστεί βασανιστήρια και άρνηση προσευχής.
- Οι μη εγγεγραμμένες κοινότητες Βαπτιστών πιέζονται να υποβληθούν σε ρωσική κρατική εγγραφή, παραβιάζοντας την αρχή τους να αντιστέκονται στην κυβερνητική παρέμβαση σε θέματα πίστης.
Η Διεθνής Συμμαχία για την Ελευθερία της Θρησκείας και των Πεποιθήσεων (Συμμαχία του Άρθρου 18) έχει καταγράψει πώς οι ρωσικές αρχές εκμεταλλεύονται τους νόμους κατά του εξτρεμισμού για να ποινικοποιήσουν τη διαφωνία. Για παράδειγμα, ένας προτεστάντης πάστορας στο Λουχάνσκ συνελήφθη αφού μια πλαστή επιστολή -που φυτεύτηκε κατά τη διάρκεια μιας επιδρομής- κατηγόρησε το εκκλησίασμά του ότι σχεδίαζε «ένοπλη αντίσταση». Τέτοιες τακτικές αντικατοπτρίζουν την καταστολή της σοβιετικής εποχής, όπου τα κατασκευασμένα στοιχεία δικαιολογούσαν την εξάλειψη της θρησκευτικής ζωής.
Ο κλήρος ως ενέχυρο: Δολοφονίες, βασανιστήρια και εξαφανίσεις
Μεταξύ των πιο οδυνηρών περιγραφών είναι η μοίρα του κλήρου της Ουκρανίας. Πάνω από 67 θρησκευτικοί ηγέτες έχουν σκοτωθεί από το 2022, μεταξύ των οποίων:
- Ο πατήρ Στεπάν Ποντόλτσακ (OCU), απήχθη και βασανίστηκε μέχρι θανάτου το 2024.
- Ο Αρχιμανδρίτης Χριστόφορος (Χρύμλι) και ο ιερέας Ανδρέας Τσούι συνελήφθησαν παράνομα και απελάθηκαν.
- Ο ιερέας Σέργιος Τσουντινόβιτς, ο οποίος υπέστη απειλές βιασμού και οικογενειακά αντίποινα μετά την απαγωγή του.
Οι ρωσικές δυνάμεις στοχοποιούν συχνά τους κληρικούς για τον συμβολικό τους ρόλο ως ηγέτες της κοινότητας. Οι ιερείς κατηγορούνται για «συνεργασία με τις ουκρανικές μυστικές υπηρεσίες» ή για «αντιρωσική προπαγάνδα», κατηγορίες που καλύπτουν τις προσπάθειες φίμωσης των διαφωνούντων. Ακόμη και όσοι επιβιώνουν αντιμετωπίζουν αδύνατες επιλογές: Οι ιερείς στα κατεχόμενα εδάφη πιέζονται να απαρνηθούν την ουκρανική γλώσσα στις λειτουργίες -ένα αίτημα που πλήττει την καρδιά της εθνικής και πνευματικής ταυτότητας.
Νομικά πλαίσια έναντι της πραγματικότητας στο πεδίο
Το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του άρθρου 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εγγυάται την ελευθερία της θρησκείας. Ωστόσο, στα κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη, οι προστασίες αυτές ακυρώνονται. Η επιρροή του Πατριαρχείου της Μόσχας διασφαλίζει ότι μόνο οι εκκλησίες που είναι προσκείμενες στη Ρωσία -κυρίως η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία (ROC)- επιτρέπεται να λειτουργούν. Οι άλλες κοινότητες πρέπει είτε να διαλυθούν είτε να υποταχθούν στον έλεγχο της ROC, μια διαδικασία που επιβάλλεται από θρησκευτικά κέντρα που υποστηρίζονται από την FSB.
Ο Δρ Σουμίλο υπογράμμισε την ειρωνεία: «Το ίδιο ρωσικό κράτος, που ισχυρίζεται ότι υπερασπίζεται τους ορθόδοξους χριστιανούς στο εξωτερικό, τους αποδεκατίζει στην Ουκρανία». Αυτή η αντίφαση υπογραμμίζει τον τρόπο με τον οποίο τα αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούν ως όπλο τη θρησκευτική ταυτότητα για να δικαιολογήσουν την εδαφική και ιδεολογική κατάκτηση.
Φωνές από τις σκιές: Αντίσταση και ανθεκτικότητα
Παρά τη βαρβαρότητα, αναδύονται ιστορίες αντίστασης. Στη Χερσώνα, μια ομάδα ενοριτών της OCU συγκεντρώθηκε κρυφά σε ένα υπόγειο για να γιορτάσει το Πάσχα του 2024, αψηφώντας τις απαγορεύσεις για λατρεία στην ουκρανική γλώσσα. Στη Σεβαστούπολη, μια γυναίκα μάρτυρας του Ιεχωβά περιέγραψε ότι έφερνε λαθραία χειρόγραφους ύμνους στη φυλακή για να τους μοιραστεί με τους συγκρατούμενούς της.
Αυτές οι πράξεις αντίστασης αμφισβητούν την αφήγηση της ρωσικής κυριαρχίας. Όπως είπε ένας ανώνυμος Ουκρανός ιερέας στους ερευνητές: «Μπορούν να πάρουν τα κτίριά μας, να φυλακίσουν τους ηγέτες μας, ακόμη και να μας σκοτώσουν. Αλλά δεν μπορούν να κλέψουν την πίστη μας».
Συμπέρασμα: Κάλεσμα στην παγκόσμια συνείδηση
Το συνέδριο έκλεισε με ένα βασανιστικό ερώτημα: Μπορεί να επιβιώσει η θρησκευτική ελευθερία σε χώρες όπου η πίστη μετατρέπεται σε εργαλείο της αυτοκρατορίας; Η απάντηση δεν βρίσκεται μόνο στην Ουκρανία αλλά και στην παγκόσμια αντίδραση στην κρίση της.
Οργανώσεις όπως η USCIRF και η Συμμαχία του Άρθρου 18 προτρέπουν σε απόδοση ευθυνών – κυρώσεις κατά των δραστών, πίεση στο Πατριαρχείο της Μόσχας και στήριξη των εκτοπισμένων θρησκευτικών κοινοτήτων. Ωστόσο, το ευρύτερο μάθημα υπερβαίνει την πολιτική: Όταν η πίστη πολιτικοποιείται, τα θύματα δεν είναι μόνο οι πιστοί, αλλά η ίδια η ιδέα της θρησκείας ως δύναμης για την ειρήνη.
Όπως κατέληξε ο Δρ Σουμίλο, «Αυτός ο πόλεμος δεν αφορά την Ορθοδοξία. Έχει να κάνει με την εξουσία. Και η εξουσία, όταν διεκδικεί θεϊκή αυθεντία, γίνεται το πιο επικίνδυνο είδωλο απ’ όλα».
